(Вари дюн’яйин поэзияйин йигъаз)

 

Сунаханум Исаева-Гьяжикъурбанова 1968-пи йисан ТинитI гъулаъ бабкан гъахьну. ДГУ-йин дагъустан филологияйин факультет ккудубкIну, сифте думу багъри гъулаъ, хъасин Дербентдиъ урус чIалнан мялимди гъилихну. Дидхъан дугъу хайлин йисари Дербентдин педколледждиъ бабан чIалнан дарсар кивну.

 

 

Шаирин эсерар сабпи ражну 2010-пи йисан жигьил авторарин «Мярака» кIуру сатIи гъварчнаъ чапдиан удучIвну. Дугъан 2021-пи йисан чапдиан удубчIву «Арсран ШАМдан» кIуру кIул’инди вуйи китабдиз литературайин вакилари заан кьимат тувра. Китабдиъ уч дапIнайи эсерар поэзияйин аьламатнан назук’валиинди ва художествойин заан дережайиинди тафавутлу ву. Думу китаб жюрбежюр темйирин аьхю кьадар шиърарикан ва чаъ ихь халкьдин тарихнан машар атIагнайи «БицIи сундхин сир» поэмайикан ибарат ву.

– Сунаханум Кьасумовна, яв фикриан, поэзия фу ву?

– Дюн’яйикан, инсандикан, кӀван хияларикан аьдати саягъра пуз шулу. Хъа саспи инсанариз гьадму гьиссар ва фикрар хусуси жюрейиинди ачмиш апIуз мумкинвал тувру. Гьадму мумкинвализ, йиз фикриан, поэзия кӀуру. Шиърариъ айидарра ухьу гьар йигъан ишлетмиш апӀурайи гафар ву. Хъа поэзияйин гьунар гьадму вуки, дидиъ аьдати гафари акв тувуз, жара рангариинди, гьиссариинди, мянайиинди сес тувуз хъюгъру. Поэзия – дярябкъру, хилиъ бисуз даршлу саб гьациб гужли, марцци ва назук алат ву.

– Шаир фицир инсан ву?

– Инсанди, шаир вуза, гъапибси, чаина дишлади зурба жавабдарвал гъадабгъуру. Шиъриинди кIуруш, шаир гьамцир ву:

КучӀлиз, фендназ гьарган къаршу,
Кюмекназ гьязур гъарашугъ.
Аьдалатнан женгчи даим,
КӀваъ йишв адрур гьиссназ хаин.

Амма цӀарариъси, уьмриъра вари дюзди шулдар: гьаминди лиг – хилиъ уччву гафар дикӀурайи кьалам, гьатинди лиг – жарариз фенд апӀурайи кӀалам. Жарариз писвал гъапIси, инсандиъ инсанвалин марццивал дубгуру. Хъа бикӀурайидари урхурайидариз вахт-вахтнак насигьят туври шулу. Чаз аькьюл адарш, урхурайириз аькьюл тувуз, шаир фуж ву? Ужудар дару ляхнар апӀури гъахьиш, дугъахь дициб ихтияр гъубзрадар. Узу гьаци апӀури гъахьиш, узузра кайи гафар вуйиз.
Яшлу шаирар, жигьил шаирар гьякьлу рякълан улдудугуз, улихь хьайи чирагъси духьну ккунду; чпин кьяляхъ ичӀи чюл гъудрубзуз, аьхюдари жигьил бикӀрудариз назук штиларизси хъайивал дапӀну ккун, хъа дурар гьяспикк ккадруганси дерккну ккундар.
Фици-вуш телевизориан улупурайи сар машгьур шаири гъапи гафар зат кӀваълан гъягъюрдариз. Кьаби дишагьлийи чакан «дюн’яйиз узусдар шаирар агъзурик сартӀан гъюрдар» кIури гъеебхьиган, йиз ибарихъ хъугъуз ккундайзуз. Жвуван ад ва дамагъ апӀувал усал гъиллигъарикан ву. Дицдар гафар зарафатназ гъапишра, кьабул апӀуз шулдарзухьан.

– Уву шаирвалихьна фици гъафунва?

– Узу шиърар кьанди (1999-пи йисан) дикӀуз хъюгъюнза. Аммаки гьарган йиз кӀваъ фу-вуш айиб аьгъяйзуз. Фу-вуш пуз ккунди, пуз даршулайивал гьисс апIуйза.

КӀваан удубчӀвайиз шиърарин булагъ,
Марцци, жумарт шту апӀайиз чав мублагъ,
Гъушну йигъар, вазар гъушну ва йисар,
Дюн’яйин мирккли апӀайиз юкӀв гъайсар.

Гьякьлуди гъапиш, саб-кьюб шиир узу хьубпи классдиъ айиган гъидикӀнийза. Ва ккебехънийза.
Хъасин узухьна гъафи цIарар йиз бализ гъапи лайлайиндар ву. Думуган шиърар гизафси урус чӀалниинди гъюйзухьна. Фикир апӀури шулзаки: узуз педколледждиъ ляхин апӀувал, анжагъ бабан чӀалнахьна хътакбан бадали, кьисмат гъапӀнухьиди.

– Яв китабдин «Арсран ШАМдан» кIуру ччвурнаъ фициб сир жин дубхьна?

– Ич тухмиз «Шамдиан гъафи амрар» кӀуру. Дугъриданра, ич ата-бабйир Сирияйиан гъафидар ва жилиин мусурман дин рабгъбан бадали, жара уьлкйириз кючмиш шули гъахьидарикан ву. Тарихнаан мялум вуйиси, Табасарандиз мусурман дин гъафиган, душваъ гьюкумдарди майсум (мясум) дерккну, дугъахъди диндин суалариз лигуз – кьюр кьадира. Вахтарилан Табасаран кьюб йишваз пай гъабхьиган, сабнуб пайнан гьюкумдар гьадму кьадйирикан сар гъахьну. Ич адашдин тухум гьюкумдар гъахьи кьадийин наслар ву. Тарихнан китабарик гизафси ич аьхю аба Рустам-кьади кIваин апIури шулу. Хъа адашдин дадара, аьхю бабарра мясумарикан вуди гъахьну.
Йиз китабдин кIулиъ «Шам» гаф бикIбиинди ич ата-бабйириз икрам апӀуз ккун гъабхьунзуз. Сифте «ШАМдан» йиз поэмайин кӀул вуйи. Хъасин шамдан арсрануб гъабхьну ва китабдин ччвурназ илтIибкIну. Хъа поэмайиин «БицӀи сундхин аьхю сир» ччвур иливунза. Гьяйифки, китабдиз поэмайин ккудубкӀру вариант гъубшундар.

– «Халкь ва игит – сабсан гьаргандин суал…» Яв поэмайин игитарикан ктибтнийиш, ккундийзуз.

– Поэмайин игитар ич аьхю аба, аьхю баб, дурарин эмдин ва халайин баяр ву. ЦӀибди ич адашдин, дугъан гъардшин байвахтнаканра ка. Поэмайик узу кадабгънайиб фукӀара ктар. Ктабгъуз лазимвалра адайи – чиб-чпигъди багахьлу мясумаринна кьадйирин тухмариан вуйи му касарин уьмрар ва кьисматар гьадмукьан аьламатнандар гъахьну.
Ич аьхю абайин ччвур Мягьямедбег вуйи (поэмайик – Мямедагъа). Мягьямед абайиз Кьур’анра аьгъяди гъабхьну, дугъу Темир-Хан-Шурайин реальный училищера ккудубкIну. Учв революцияйиз къаршуди удучӀвундаршра, думу халкьдин душманси алдаъну.
Ич аьхю баб Шевле (Шагьиле) бика халачи убхуз, бирхуз, кабчуз – гьарсаб ляхнин устад вуди гъахьну. Жилир йикӀбахъан дугъу чан бицӀидар палтар дирхбан гъазанмишниинди гъюрхну.
Поэмайик кайи Халибег (Балабег) ич бабан эмдин бай ву, абайинра халу-йирикан шула. Дурар Кьялан Азияйиз, Мары шагьриз алдаъну. Дугъан бай Аьбдуллагь Майсумов Ватандин Аьхю дявдиъ гъакӀну. Гьаддихъан дурар гъулаз хъадакну гъафну.
Мягьямед аба, ухди йитим духьну, чан эмдин хулаъ дугъан бай Селимдихъди аьхю гъахьну. Селим эмдин кьисмат, ич абайинси дарди, жара рякъюъди гъубшну. Думу Мягьячгъалайиъ гъуллугъарихь гъахьну.
Поэмайиъ ич майларикан дарур сар гъулан дишагьли Гьяфзат ву. Думу ич тухмиз читин вахтна кюмек гъахьну.
Поэмайин сану игит Бегьрем Мягьямед абайин халайин бай ву. Бегьремдихь Дербентдин девлетлу алверчи Сефтер Ахундовдин риш хьади гъахьну. Дурарин хизан Бакуйиз удубчӀвну гъубшну. Дилин Бегьрем урхуз Германияйиз гьаъну. Дурарин хизандигъян гизаф аьлимар гъюдучӀвну.
Ич адашра, образование гъадабгъну, ужудар ляхнариъ гъилихну. Мялимди айир колхоздин председателди дерккри, партияйин райкомдиъ ва обкомдиъ ужудар гъуллугъар туври, думу гъушундар. Гьаз гъушундар? Чан ччиварихьан гучӀ кайиган. Думу, амрарин эвлед, коммунист гъахьну. Чан лигбар дугъу жара девир улубкьиганра гьюдюхюндайи. Хъа гъудган апӀуйи. Партия диндихьан жаради вуйивал дугъу гьарган гъалатӀси гьисаб апӀуйи.

– Аьхиримжи вахтари фтикан бикIурава?

– Аьхиримжи вахтари йиз тема саб ву – дяви даккнивал. Дюн’яйин кьисмат аьдалатсуз, пулин гъаравашар вуйи, маар адру, аькьюлсуз инсанарин хилиъ а. Гъийин девриъ харижи гьюкумдраригъ саркьан мясляаьт апӀуз шлу, жавабдар кас гъядар. Гьаддиз дюн’я гьаму гьялназ дуфна.

ИлтӀикӀура гьядисйир хъябкью чархнаъ,
Тарихдин нир басмиш дапӀна чан кьараъ.
Хъана цӀийи дявдиъ а инсан бахтсуз,
Хъана гъалиб дубхьна писвал инсафсуз…