Ухьуз аьгъюганси, тарихнан илимдиъ асас роль архивдин документари уйнамиш апIура.
Табасаран гъуларин 1886-пи йисандин хизанарин сиягьар дикъатлуди ахтармиш апIруган, саспи гъуларин сиягьариъ вари табасаранариз таниш вуйи ччвурарра алахьуру.
Магьа 1886-пи йисан Асккан Ярккарин гъулаъ дюзмиш гъапIу хизанарин сиягьнаъ 3-пи нумрайиккди Таригъули Юзбеговдин абйирин хизандиъ айидарин (жили жинснан) ччвурар, 1886-пи йисан дурарин яшар фукьан вуш (гьаддиз лигну, бабкан гъахьи йис аьгъю апIуз шулу), гьацира хизандиз айи мал-къарайикан, мулкнакан мялуматар тувна.
1886-пи йисан Асккан Ярккарин Наврузбеган бай Юзбег (яш 35 йис (1851-пи йисан бабкан гъахьну)) кIулиъ айи хизандиъ ади гъахьну: 2 бай – Гьясан (яш 5 йис (1881-пи йисан бабкан гъахьну)) ва ТIагьир (яш 2 йис (1885-пи йисан бабкан гъахьну); чве – Балабег (яш 30 йис (1856-пи йисан бабкан гъахьну); чвуччвун бай Наврузбег ва 5 дишагьли.
Ухьуз варидариз мялум вуйи табасаран игит Таригъули Юзбеговдин биографияйин мялуматар 1886-пи йисан кIули гъубху хизанарин переписдин мялуматарихъди тевиган, думу 1886-пи йисандин Асккан Ярккарин хизанарин сиягьнаъ айи Наврузбеган бай Юзбегдин кьюбпи бай ТIагьир вуйиб аьгъю шулу. Йиз фикриан, Таригъули кIуру ччвур дугъу Баку шагьриъ лихурайиган гъадабгъну (му ччвур дугъан псевдоним ву пузра хай шулу, гьаз гъапиш думу вахтари машгьур инкьилабчйири, ухьуз аьгъюганси, кми-кмиди кьюбпи ччвур гъадабгъури шуйи, сабпи нубатнаъ жвуван жинивал уьбхбан бадали).
Мал-девлет жигьатнаан ТIагьир (Таригъули) Юзбегов фициб хизандиъ бабкан гъахьнуш, архивдин документарин бинайиинди бицIи анализ апIидихьа.
1886-пи йисан Асккан Яракк 53 хал-хизан ва 338 кас яшамиш шулайи. Яшайишдин дережайиз лигну, 1886-пи йисандин Асккан Яракк гъулан хизанарин сиягь шубуб дестейиз пай апIуз шулу: варитIан девлетлу хизанар; варитIан касиб хизанар ва имбу, кьялан дуланажагъ хъапIрайи хизанар.
ВаритIан девлетлу хизанарин дестейиз 5 хизан дахил шула. Гьаму хизанарихъ тахминан 66,5 га жилин мулк (вари жямяаьтдин жиларин 32%), 95 кIару мал (31%), 2900 марчч (75%), 36 гьяйван (35%) хъади гъахьну.
ВаритIан касиб хизанарин дестейиз 5 хизан дахил шулайи, дурариз фицибкIа мал-мулк адайи.
Шубубпи дестейик имбуну хизанар кахьра. Му варитIан аьхю десте ву. 43 хизандиз 102,8 га жилин мулк, 214 кIару мал, 965 марчч, 65 гьяйван ади гъахьну. Наврузбеган бай Юзбеган хал-хизанра гьаму 3-пи варитIан аьхю дестейиз дахил шула.
Гьаму дестейин хизанарин (гьадму гьисабнаан Наврузбеган бай Юзбеган хизандин) мал-мулк гьисаб гъапIунза ва дидин натижйир таблицайиъ тувраза.
Ухьуз рябкъюрайиганси (табл.1), ТIагьир (Таригъули) Юзбегов кьялан девлетнан хизандиъ бабкан гъахьну.
Макьалайин аьхириъ аьлава вуди 1886-пи йисандин Асккан Ярккарин хизанарин сиягьнан ва 1917-пи йисандин гъулан мяишатдин сиягьнан бинийиинди узу дюзмиш гъапIу ТIагьир (Таригъули) Юзбеговдин тухмин гьарра тувраза.
Къайд апIувал
Ччвурарин кIанакк бабкан гъахьи йисар улупна: числителиъ 1886-пи йисандин Асккан Ярккарин хизанарин сиягьнаан, знаменателиъ – 1917-пи йисандин гъулан мяишатдин сиягьнаан.
Юзбеган 3-пи балин ччвур мялум дар, 1917-пи йисан дугъан яш 30 йис гъабхьну.
1917-пи йисандин гъулан мяишатдин сиягьнаъ Наврузбеган 2-пи бай Балабеган бай Наврузбеган (ТIагьир (Таригъули) Юзбеговдин эмдин бай) насларикан мялуматар тувнадар.
