Пирмягьямад Аслановдин яратмиш апIбариъ уьмрин дерин философияйин эсерари мюгькам йишв бисурашра, вари дугъан яратмиш’валин мядандиъ ватанпервервалин ва мюгьюббатнан лирика асас мукьамси ихь халкьдиз ужуди таниш ва ширин ву.
Табасаран халкьдин мелзниин, кIваъ, фагьмиъ даима гъахьи цIарар вахт гъябгъбахъ тясирлу шули дийигъиди, фицики шаирин ва Ватандин рафтар аьзизвалиин, вафалувалиин, ккунивалиин биналамиш шула, дугъан ватанпервервалин гьиссар ватандин кьисматнаъ деерцIна. Пирмягьямад Аслановдин ватанпервервалин лирикайиъ Ватандин ва Дадайин сурат сатIидитIан аннамиш апIуз шулдар. Шаирин айтIан дюн’яйиъ му кьюб пак’валихьна вуйи сяргьятсуз ккунивал убшрадар, гьаддиз думу. гъахи дадайиинси хъугъ’вал дапIну, Ватандихьна илтIикIура:
ТIирхураза яв хабахъна,
Аьзиз Ватан, гьатIарцц хилар.
Дадайиси мак апIина,
КижикIа йиз кьяши улар…
Шаирин ватандихьна вуйи аьзизвал гьадмукьан ширинуб вуки, гьятта багъри ругариин али гъвандиъра дугъу чIиви юкIв гьисс апIура, гьаддиз дугъаз нирин мукьамра, гьарариин али кIажарин фишришарра аьхир адру уьмрин сюгьбат ву. Шаирин ва Баб-Ватандин арайиъ шубурпир адар, гьаддиз дурарин рафтар ачухъдар, сюгьбат машна-машди гъабхурайиб ву:
Гьисс апIурза мани нефес
Ув’ин дабхъу гьарсаб гъвандиъ.
Йипай, нирар, дарин ичв сес
Ккуни мукьам Баб-Ватандин?
Пирмягьямад Асланов багъри табасаран литературайиз чан гьисслу кIваъ битмиш гъабхьи поэзияйин багъ багъиш гъапIу ва думу бегьерлу багъдиъ гъира таза гъелемар киври, дурариз гъуллугъ апIури имбу совет деврин шаирарикан сар ву.
«Гъарзариан идипну урхъ, тIагъру латаъ убсрайи марцци булагъсиб» кучIал ктру, гьякьлу шаирин гафнан тясир аьхюб ву. Гьадму гафну метлеб адарди буш йигъар гьаърайи сар фуж-вуш уьмрин тIагъру нивкI’ан уягъ апIура, хъа шлиз-вуш рюгьсузвал рюгьлувалиин саб вахтнара гъалиб даршлуваликан, уьмриъ кIван хазна варитIан багьа савкьат вуйиваликан кIура:
…Алабхьурва марцци палат,
Мебель авуз вартIан багьа.
КIван мярифат хъапIуз магьа
ГьубкIдар увуз гьунарна бахт.
Амма шаири цIийи деврин пучIу къанунариз гъуллугъ апIури уьмур хъапIрайи шлиз-вуш йивурайи тягьнайик дугъан гьиссарик кялхъювалин бицIи айгьамкьан ктар, аьксина, ачухъди ашкар апIури адру хажалат гьисс шула. Жара саягъ уьмур хъапIбахьна дих апIури, шаири думу касдин кьисматнахьан чан кьисмат жара апIурадар, дугъан уьмриъ чан иштирак’вал улупура, дугъахьна дустрахьнаси илтIикIура:
Наан-вуш, дуст, ихь таяри
Жара саягъ гьаъра ахсрар…
Ахсрар шаириз гьаци улубкьурайи гвачIин ясана хябяхъ дар, хъа гьарури чан саягъниинди гьаърайи уьмрин йигъар ву. Фуж-вуш фикриинди гъушу йигъариз кьяляхъ хътакура, кьимат тувра, гьяйиф зигура, хъа фуж-вуш гъайгъусузди, уьмриъ гьяракатниинди ахмиш шулайи гьядисйир фагьмин гъирагъдиъ гъитри, яшамиш шула…
Гъи дюн’я батлагъиз илтIибкIна. Дербедер аьсрин мушакъат вахтна узуз халис шаир чаз дубсру мурччв дибрихърайи, мукь дудубг-найи луфси рякъюразуз. Луф чиркин йишвариин дубсру гъуш дар, диди, чан хлинццариъ аман имиди, тIибхувал давам апIуру.
Шаирра гъи чан кIваъ айи гъагъ дипру гьациб йишвахъ лицура, амма дициб йишв жилиин илимдар. Гьаддиз шаири уьмрин писвалихьан, чиркинвалихьан ярхлади яшамиш хьуз чарйир агувал мянасуз ву, фицики дугъан уьмур жвув яшамиш шулайи деврихьан жаради фикриз хуз шулдар.
Пирмягьямад Асланов вари уьмриъ жвуван гъахи юрднан ва халкьдин кьисматнакан аьрза кади яшамиш шулайи шаир ва ватандаш ву. Дадайин гьарай ебхьурайи веледдин юкIв гьялак шлуганси, багъри юрднан сефил нугъат ибарихъ хъайи шаириз архаинвал адар. Гьаци дайиш, дугъан поэзияйин эсерариъ юкIв дарихмиш апIуз гъитру му цIарар арайиз гъюрдайи:
Табасаран, Табасаран!
Жизбикьан бахт дибрихъу юрд…
Тамам гъабхьнуш, йип, сабанкьан
Яв кIваъ айи аку умуд…
Табасарандин тарих гьисабназ гъадабгъиш, шаирин гафариъ гьякьикьат айиб ашкар шулу. Инсафсуз дявйири, жидйири, гюллйири гъубку багъри юрднак шаириз гъира зийнар рякъюра, гьацдар зийнар жилик цIийи деврин рюгьсузвалира гъитра.
Пирмягьямад Асланов, шлиз-вуш учвуди улупбан бадали, Табасарандиз пучIу мянайин гимнар, одйир бахш апIури, гьякьлу гаф кIван пердейихъ гьитIибкIури, чан мадар апIурайи шаирарикан дар. Дугъан поэзияйин гаф дердну дубгнайи кIваан ахмиш шулайиб ву, гьаддиз диди фукьан гъайгъусуз юкIв айиризра тясир апIура. Читин дакьикьайиъ дадайихьна илтIикIурайи веледси, шаир дерд гьял апIуз багъри Табасарандихьна илтIикIура, дугъан кIвак ебцуз уьлчмйир адру гъалаб ва шаклувал ка:
…Табиаьтдин гьяйбатна хьан
АбцIрадар гаш я ул, я фун.
Эйси хътру гюрчег ватан,
Жарадари хъивру къафун…
Шлиз-вуш му цIарар инсафсуздар вуйиганси гьиргъузра мумкин ву, амма шиъриъ ивнайи гьарсаб гаф дерин пашманвали, умудсузвали абцIна, хъа гьякьикьат инсафсузуб ву…
Пирмягьямад Аслановдин поэзияйиъ дявдин темайира аьхю йишв бисура.
Шаирин гафариз композитор Аьгьмед Уружуевди гъибикIу «Бай гъюрадар» мяъли дявдин писвал, дявдиан чпин веледариз ккилигури кур гъаши дадйирин нивгъарин гъагъ гьисс апIуз гъитрайи искусствойин ядигарси гъира табасаран сягьнайиин ва ихь юкIвариъ гъубзна. Йиз фикриан, му мяълийи ихь халкьдин швнуб-саб насил тербияламиш гъапIну, гъюзимбу насларизра думу уьмрин гьякьикьатси, инсаниятдиз ислягьвалихьна дих апIурайи гьарайси гъубзди. Му мяълийиъ нугъат ва гафар рюгьнан саб уьмуми нагъмайи сатIи апIура. Музыкайин вари къанунар гьисабназ гъадагъну яратмиш дапIнайи мукьми гафарин тясирлувал айибтIан артухъ апIура. Шиърин саб строфайиъ сабпи ва кьюбпи цIарарин аьхириъ, шаири устадвалиинди омоформйир ишлетмиш дапIна: рякъюз (ярхла рякъюз), рякъюз – фуж-вуш рякъюз… Гафар мяна жигьатнаан жа-жарадар, хъа кIалибназ (чпиъ айи гьярфариз ва сесериз) дилигну сабсдар вушра, шиир урхруган ва мяъли апIруган, аьламатнан ляхин ву, фагьми вари дубхьну ккуниганси аннамиш апIура, му гафар текрар шулайивалин гьисс арайиз гъюрадар.
Баб лигура ярхла рякъюз
Умуд кади велед рякъюз.
Гъулаз дуфна ислягь йигъар,
Амма хулаз бай гъюрадар…
Сифте йигъарилан гьамусдиз халкьдиз гъеерхьу Пирмягьямад Аслановдин шиърариз дидикIнайи мяълийир халкьдиндарси гьисаб апIура. Жараси хьузра мумкин дар, шаир багъри юрднан шинтак, багъри халкьдин хаб’ин аьхю гъахьи гьадрарин пай ву. Гьаддиз шаирин юкIв, рюгь ва халкь, ватан гьадмукьан назук, дерин, сигъ аьлакьайиъ аки, дурарин хъпалгувалиъ Худайихьан вуйи даим кьувват атIабгура.
Гьациб пак мяълийиз гьарган давам ади шулу. Му ражарира дидин давам, кIван деринариъ уягъ дубхьну, аьршдихьна гъурубкьну.
Кьефсиъ абхъу жейранси, яр,
Айвандихъ гьаз пашман вува?
Нази-ниъмат айи чагълар
Ккунирихьан гьаз гьитIикIва?
Гьаз гъапиш дидиъ аку, вафалу, уьмрин аьхиризкьан гьубкIру кьувват – мюгьюббат – а. Му мяълийин кьисмат ягъурлуб хьувалин сирра гьадму ацIну уьлдюгъюрайи гирами гьиссариъ гьитIибкIна. Мушваъ ватанпервервалин лирика мюгьюббатнан лирикайи эвез – ваъ, хъа кьувватлу апIура; анжагъ ватандихьна вуйи ккунивал убшру кIваъ марцци мюгьюббатназра йишв гьубкIну бихъуру. Гьаддиз шаирин ачухъвали дерин гьисснан аьрш хилин гагьниин алиганси уларихь дебккра:
КIваъ мюгьюббат мапIан йисир,
Ихь арайиъ миипан нач.
Йиз ккуни яр, хьади яв сир,
Элбеэлди узухьна гъач…
Узу йиз кьисматназ гьарган буржлуди гъуздиза: диди уьмрин рякъюъ фагьумлу, багъри халкьдин, юрднан кьисматнахъан юкIв убгурайи, бажаругълу, фукьан читин аьгьвалатнаъра дуствализ вафалуди гъузру, дидиз кьимат тувру ва гъуллугъ апIру сар-швнур шаирихъди расалмиш гъапIунзу.
Дурари узуз литературайин дашлугъ рякъ кабкIуз, думу рякъюъ дюшюш шлу ичIар-гъунариз фикир тутрувди, кIваан шаклувал утIубккури, метлеб акуди уьбхюз улупунзуз.
Гьадму баркаллу шаирарин дестейиъ Пирмягьямад Асланов ади хьувал – му йиз дамагъ, даягъ ва бахт вушул…
Бязи вахтари дифарин ламун ва гъагъи чарчну ккеркну шулушра, мучIу завуъ хядарин нурлувал дубгруб дар. Шиърарра гьадму хядарик мисал ву: дурар, чпи яратмиш гъапIур уьмриан гъушхъантинара, кархьну ургури гъузру – шлин-вуш хабгурайи рюгь дубхьури, шлин-вуш кIваъ уж’вал уягъ апIури, аьхирра, йисариз ва деврариз табигъ даршули.
Пирмягьямад Аслановдин поэзияйин акв гьациб вуйивалиин шаклу дарза.
