Табасаран райондин – 90 йис
Гьаму месэлйирикан улхайиз, дупну ккундуки, сасдар ихь ватанагьлийири, улихьди табасаранариз урхувал-бикIувал ади гъабхьундар, кIури шулу. Думу аьхю гъалатI ву, ва ихь чIалнан гизаф месэлйир ахтармиш дарапIбан себеб гьамцдар фикрарихъди аьлакьалу ву. Илим артмиш хьпахъди аьлакьалу вуди чIалнан, тарихнан ва илимдин жара циркларин саб хайлин месэлйир цIийикIултIан ахтармиш дапIну ккунду.
Мисал вуди гъадабгъиш, ХVIII-XIX аьсрарин сасдар аьлимарин, Дагъустандин, гьадму гьисабнаан Табасарандин, жилариин инсанар лап кьанди дуланмиш хьуз хъюгъну, кIуру фикрар а. 2007-пи йисан Табасарандин жилариин – Рубас нирин дерейиь, ТинитI, Хюряхъ, Дарвагъ ва жара гъуларин багарихь ‒ гъидихъу археологияйин ядиграри му жилариин гъвандин деврихъан мина инсанар дуланмиш гъахьивал тасдикь апIура.
ЧIал арайиз гъювал, думу артмиш хьувал тарихдихъди аьлакьалу ву. Табасаран чIал кемшрин девриъ, хьуд агъзур йис улихьна, Дагъустан халкьарин саб вуйи чIал-кьаб паяриз жара гъабхьиган, арайиз гъафну. Гьаддихъан мина табасаранарин жинс ккебгъуру. Ихь халкьдин чIал ва жинс кемшрин ва рукьан деврариъ артмиш гъахьнийи.
Кьюд агъзурна хьудварж йис улихьна табасаранар Кавказдин Албанияйиз дахил гъахьнийи. Машгьур тарихчи Страбондин гафариинди, Кавказдин Албанияйиз 26 халкь дахил шулайи. Му халкьар эрменйирин тарихчйири ктухура. Дурарин арайиъ табасаранарра а. Эрменйирин тарихчйири дурариз таваспарар кIура, хъа уьлкейиз – Таваспоран.
Страбондин гафариинди, Албанияйин гьар-саб халкьдиз чан хусуси чIал, машгьур аьлимар айи. Му месэла Шанидзейи, Абуладзейи, Муравьевди ва жарадари ахтармиш гъапIну. Кавказдин Албанияйин чIалнаъ 52 гьярф ади гъахьну.
Т.Шалбузовди дюзмиш гъапIу китабариъра табасаран чIалнан алфавит 52 гъярфнакан ибарат вуйи. Ихь чIалнаъ айи вари гьярфар гъитну ккундийи. Ихь чIалниинди урхуб-бикIуб Кавказдин Албанияйин деврин вахтна тешкил гъабхьиганси фикир апIуз шулу.
Албанияйин халкьарин чIаларик аьлимари ихь чIал удинарин, гаргарарин чIалариз варитIан багахь вуйибси гьисаб апIура.
Албанияйиз дахил шлу девриъ ихь халкьдин вакилар урхуб -бикIубдихъди танишди гъахьивалин гьич шак адар. Гьаз гъапиш Албанияйиъ урхуб-бикIуб, китабар, мектебар ади гъахьну. Синайин монастырин библиотекайиъ профессор З. Алексидзейиз албан чIалназ илтIибкIу Библия гъибихънийи. VIII аьсрин эрменйирин тарихчи Гевонддин гафариинди, Библия гизаф чIалариз илтIибкIна. Дугъу саб хайлин чIалар ктухура, хъа вари ваъ. Гьадму ктудуху чIаларин арайиъ табасаран чIалра ади хьуб мумкин ву.
Албан чIалнан ва культурайин ирс удинаризси табасаранаризра кайиб вуди гьисаб дапIну ккунду. XVII аьсриъра удинари чпиз албанар кIуруган, табасаранари чпи албанар вуйиб гьаз гьисаб гъапIундар? Синайиъси жара йишвариъра Албанияйин улигьдин культурайин ядиграр дихъуб мумкин ву. Кавказдин Албанияйин девриъ албанарин гьярфар кайи тахтйир Дагъустандин гъулариъ гъидихъну. Мисал вуди, Леваши райондиъ Лабкомахи кIуру гъулаъ, ЦIумада ва жара районариъ.
Амма гъуннарин, сасанидарин, хазарарин, иллагьки аьрабарин, чапхунчйири Табасарандин жилариин гъахьи Албанияйин ядиграр ччивариан зат имдарди терг гъапIнийи.
Гизаф халкьарин тарихнаъ дин гьюдюхиган, улихьдин диндин урхуб-бикIуб ччивариан терг апIури гъахьну. Хъа мурарихьан табасаран чIал ккутIуз гъабхьундар.
Табасарандиин VII-VIII аьсрариъ аьрабарин кьушмар алархьуру. Абумуслим кIулиъ ади аьрабарин дестйири табасаранарихъди аьхю дявйиир гъахуру. Абумуслимди Табасарандиъ гьюкумдар вуди Мягьммед мяйсум тяйин апIуру ва дугъаз, табасаран гъулариъ чIал, урхуб-бикIуб дарабгъбан, яркьу апIбан бадали, кьюр къазира тувру. Мидланра гъайри, Табасарандиъ чпин тясир гужал апIбан бадали, аьрабарин гьюкумдрари Сирияйиан ва жара мусурман гьюкуматариан табасаран гъулариз хайлин аьрабар кючмиш гъапIнийи. Мусурман дин ижми апIбазси, дурари аьрабарин урхуб-бикIуб тарабгъбазра фикир тувнийи.
VIII-X аьсрариъ Табасарандиъ аьраб дин ва бикIуб-урхуб тарабгъуз хъюгъну. Ихь чIал артмиш хьпаъ аьраб чIалну аьхю роль уйнамиш гъапIнийи. Гьаму аьсрарилан хъюгъну, бикIбариъ табасаран чIалнан гафар ишлетмиш апIури гъахьну. Накьвдин гъванарик гъидикIу гафар гьамусдиз ими. Мисалназ, Жвулли гъулаъ накьвдин гъван ими, дидик ихь чIалниинди дибикIна: «Гьаму накьв Жвул’арин Киш Исмяилин балин ву (бисмила). Я Аллагь! Уву уьрх Мягьяммад ва дугъан жинс». Мидланра гъайри, ихь чIал мистан багахь хьайи мектебариъ аьгъю апIури гъахьну. Кюрягъ, Халагъ, Зюрдягъ, Хив, Хюрикк ва хайлин жара гъулариъ кюгьне мистар ади гъахьну.
Аьраб чIал тарабгъбаъ, думу табасаран гъулариъ яркьу апIбаъ аьраб вилаятариан гъафи аьрабарин эгьемият аьхюб гъабхьну. Гьамусра ихь хайлин гъулариъ садар тухмари чпи аьраб вилаятариан гъафидарси гьисаб апIура.
Гьадму аьсрариъ ихь чIал артмиш хьувал XII аьсриъ Дербент шагьриъ гъахьи аьлим ва сяргьятчи, испанарин аьраб Абу Гьямид Гарнатийи тасдикь апIура. Дугъаз Табасарандикан мяълуматар айи. Ал-Гарнатийи чан китабдиъ Табасаран 24 пайнакан ибарат вуйиваликан, чIалнакан ва жара мялуматар хура. Дугъан гафариинди, XII аьсриъ Дербент шагьриъ табасаран чIал Дербент шагьрин эмириз ужуди аьгъяди гъабхьну. Гьаму аьсрариъ табасаран чIалниинди дидикIнайи саб хайлин кьадар тахтйирра гъидихънийи.
XIII аьсрихъан табасаранарин тарихнаъ ва гьацира чIал артмиш хьпаъ дигиш’валар арайиз гъюру. Кавказдин, Дагъустандин жилариин тюркер-сельджукар, сефевидар, Надир-шагьдин кьушмар алархьуру. Дурари табасаран чIалназ аьхю тясир гъапIнийи, ва ихь чIалназ иран, тюрк, аьраб ва жара чIалариан гафар гъафнийи. Амма ихь ккудушу насларихьан ихь чIал уьбхюз удухьну.
Табасаран чIал уьбхбаъ, артмиш апIбаъ аьраб чIалну аьхю мумкинвалар тувнийи. Саб хайлин аьлимари аьраб чIалнан гьярфар ихь чIалнаъ яркьуди ишлетмиш апIуз хъюгъру. Мистарин багарихь мектебар тIаъру, муталимариз дарсар киври шулу ва табасаран чIалниинди гъидикIу гъвандин тахтийирин кьадар артухъ шулу. XII-XIII аьсрариъ табасаран чIалниинди гъидикIу кагъзарин кьадарра артухъ гъабхьнийи.
XV аьсриъ Табасаран мяйсумарин вилаят Дагъустандин чIатху вилаятарикан саб вуди гъабхьну. Гьадму вахтна думу гьюкумдрин 70 агъзур эскрикан ибарат вуйи кьушум ади гъабхьну. Мисал вуди, Кюрягъ гъулаъ ади гъахьи аьлимар Шябан ва Мягьяммед, Фурдагъ гъулаъ – Къурбан улупуз шулу, хъа Заан Ярккарин гъулаъ XVI аьсрин аьраб чIалнан словарь гъибихънийи. Хъа XVII-XVIII аьсрариъ Зюрдгъярин гъулаъ машгьур аьлимар Гьясан ва дугъан бай Гьяжимягьяммед яшамиш шулайи. XIX аьсриъ ГъуштIларин Къурбнан бай Рамазну чан бикIбариъ табасаранарин тарихнакан, жюрбежюр гьядисйирикан мялуматар хура.
Табасаран халкьдин чIал аьгъю апIбак урсарин машгьур аьлим П.К. Услари аьхю пай кивну. Дугъу табасаран чIалнан азбука (алфавит) дюзмиш гъапIнийи. Дугъан азбукайиъ 56 сес айи: 6 ачухъ, 50 – ачухъ дару сесер. Думу азбука (алфавит) Услари чан «Табасаран чIал» китабдиъ чап дапIна. ЧIалнан аьлимари думу азбука (алфавит) ихь чIалнаъ аьхю хъуркьувалси гьисаб дапIна.
Ихь чIал ахтармиш апIбан зиин А. Дирр, Л.Н. Жирков, А.Н. Генко, Гь. Гьяжибегов, Темирхан Шалбузов, Гьяжиагъа Гьяжиев ва жарадар гъилихну. Табасаран чIал артмиш апIбак чан аьхю пай Гь.Гьяжибеговди кивнийи. XX аьсрин 30-пи йисари табасаран чIалниинди урхуб-бикIуб яратмиш апIруган, дидиз къаршу гъудужву садар касарихъди Гьяжибег Гьяжибегов женг гъабхуз мажбур гъахьнийи. Табасаранарин урхуб-бикIубдиз къаршуди гъудужвнайидари гьамци кIури гъахьну: «Табасаранар чпин бинайиан кьюб чIал апIрудар ву, дурариз варидариз тюрк чIал аьгъя ва гьаддиз цIийи алфавит яратмиш апIбаз вахт ва дакьатар харж апIувал дюз дар». Мицисдар фикрар батIул апIури, Гь.Гьяжибеговди, табасаран алфавит яратмиш апIбак вари лазим вуйи идарйири чпин пай кивну ккунду кIури, гъибикIнийи.
XX аьсрин 50-60-пи йисари ихь чIал ахтармиш апIбак аьхю пай профессор А.А.Мягьямедовди кивну. Ихь чIалнакан дугъу йицIбариинди макьалйир, китабар гъидикIну, жюрбежюр конференцйириъ улхбар гъапIну. 1965-пи йисан Тифлисдиъ дугъу «Табасаран чIал» кIуру китаб адабгъну, хъа П.К.Усларин «Табасаран чIал» китаб удубчIвбахъди аьлакьалу вуди профессор А.М.Мягьяметовдин ад илимдин жямяаьтлугъдин арайиъ хъана за гъабхьну.
Ихь чIал, иллагьки табасаран чIалнан синтаксис аьгъю апIбаз Бейдуллагь Ханмягьямедовди аьхю фикир тувну. Табасаран чIалниин гьацира К.Шалбузов, Къ.Къурбанов гъилихну. Ихь чIал ахтармиш апIбиин аьхю зегьмет З.М.Загьировди, С.Шихялиевайи, Аь.Гь.Аьдиловди ва жарадари зигура.
Сасдар аьлимари табасаран чIал лезги дестейин чIаларик кабхъра, кIура. Табасаранариз, лезги чIал апIрудар, кIурударра а. Лезгйирин саб десте вакилари: А.Абиловди, Аь.Агъаевди, Б.Жалиловди, Б.Талибовди, Гь.Абдурягьимовди, К.Акимовди ва жарадари, табасаранар лезги чIал апIрудар ву кIури, ихь халкь хусуси халкь дарубси гьисаб апIура.
Табасаранар лезги чIал апIрудар хьидийи, эгер ихь ватанагьлийириз илимдин китабар, романар лезги чIалниинди дикIуз аьгъюди вуйиш.
Зиихъ гъапиганси, табасаран чIал Кавказдин Албанияйин чIаларикан саб ву, яна Албанияйин чIаларин дестейиз дахил шула. Му месэлайин зиин аьлимар дилихну ккунду.
Табасаран чIал лезги чIаларин дестейик кипувал лезги аьлимарин аьхю гьунар гъабхьну, гьаз гъапиш ихь халкьдин аьлимар хьайиз, лезгийирин гизаф ва ухди чIалнан аьлимар ади гьахьну.
ЧIалси, тарихра ихь халкьдин девлет ву. ЧIалниинди ва тарихдиинди халкь миди вуйи халкьарихьан тафавутлу ва хусуси халкь вуйиб аьгъю шулу. ЧIал, тарих дюрхну ва ахтармиш дапIну ккунду.
