Туриствал артмиш апIбан бадали, Дагъустандиъсдар мумкинвалар айи йишвар ихь уьлкейиъ гизаф адар. Республикайин улихь-кIулихь хьайидари Дагъустан туриствалин юрдназ илтIибкIбиин гизаф ляхин апIура.

 

Туриствалин циркли республикайин яшайишдинна экономикайин уьмриъ яваш-явашди чан йишв бисура. Гьисабари улупурайиганси, туриствалин цирклиъ иву саб манатди натижайиъ 4 манат гъазанж хура. Гележегдиъ туриствал Дагъустан Республикайиъ экономикайин асас циркларикан саб, бюджетдин саб пай абцIру циркил дубхьну ккунду.

Туриствалин артмиш’-валикан, ухьуз айи маршрутарикан, чпи апIурайи ляхникан ктибтбан бадали, учу «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз «Этнотревел» компанияйин вакил Зульфия Буньяминовна Къурбановайиз теклиф гъапIнийча. Дугъахъди гъубху сюгьбат исихъ туврача.

– Зульфия Буньяминовна, уву улихьди дилаварчивалин цирклиъ хъуркьувалиинди гъилиху кас вува. Дилаварчивал дипну, турист-валин цирклиз гъювалин себебарикан гъапнийиш, ккундийчуз.

– Узу, улихьна йисари дилаварчивалин цирклиъ лихури, ужудар хъуркьувалар гъадагъури гъахьунза, хъа узу Дагъустандикан, багъри ватандикан, дидин утканваликан, тарихдикан ва культурайикан узуз айи аьгъювалар ишлетмиш дарапIди гъузнайи. Узу, университетдин тарихдин факультет ккудубкIну, гъадабгъу пишейира узуз сикинвал туврадайи.
«Этнотревел» фирма тазади ачмиш апIурайи фирма вуйи. Узу дина документар тувнийза, дурар кьабул гъапIнийи ва дишлади ляхниъра дерккнийзу.

– Уву турфирмайиъ лихури, сад йистIан артухъ вуяв. Дагъустандиъ варитIан гизаф туристар гъягъру йишвар фундар ву?

– Ихь Дагъустан гизаф уткан йишв ву. Республикайин 42 райондикан гъягъюз нубат алдру гьич саб йишвкьан адар. Туристарин арайиъ машгьур духьнайидар Дербентдин гъала, Сулакдин дере, Черкейин шид уьбхюрайи йишв, Гуниб, Гамсутль гъулар ву. Гьелбетда, думу терефаризди ужудар рякъярра а, туристар кьабул апIру йишвра гьязур дапIна. Йислан-йисаз ихь республикайиз гъюрайи туристарин кьадарра артухъ шула: 2017-пи йисан республикайиз 350 агъзур турист гъафнийиш, 2018-пи йисан 700 агъзуртIан артухъ туристар гъафнийи. Хъа гьаму йисан июлин вазлин аьхир хьайиз, гьеле туристар гъюру августра, сентябрра улихь хьмиди, думу цифрайиланра улдучIвну.

Дагъустандиз гъюру туристарикан республикайин саб тереф ктадабгъувал ккун апIури шулза. Му терефнаъ табиаьтдин гюрчегвалар аш, тмунуб терефнаъ тарихдин ва культурайин ядиграр а. Саб йишв тмунубдихьди тевруган, ихь республикайихъди талитназ удубчIвуз шлу йишв адар гъапишра, йиз кучIал даршул. Хъа сиягьятчивали инсанар бахтлу апIуру.

– Зульфия Буньяминовна, ухьуз мялум вуйиси, туриствал ихь республикайиъ гьаму аьхиримжи кьюд-шубуд йисан артмиш хьуз хъюбгъну ами. Гьадму ляхин фтихъди аьлакьалу ву?

– Уткан йишвар, гьюл, дагълар, нирар республикайиъ гьарган айи. Хъа Советарин Союз дабгъбахъан гъунши Чечен Республикайиъ гъахьи дявйирин кьяляхъ, республикайикан лап харжи ад абхънийи. Республикайиз гъюз гучI кади шуйи. Гъи аьгьвалат лап дигиш дубхьна. Дагъустандиз гъафи туристари уткан йишварин, мушваъ айи агьалйирин шиклар йивну, социалин сетариъ ирчра, ихь агьалйирин хялар кьабул апIуз аьгъювалиин гьяйран духьна. Му ухьуз ужуб реклама ву.

– Ичв фирмайи жара фирмйирихъди аьлакьйир уьхюрайин, дарш ичв арайиъ конкуренция айин?

– «Этнотревел» компанияйин директор Микаил Микаилов Дагъустандин региондин туриндустрияйин союздинра (РОСТ-дин) кIулиъ айир ву. Гьаддиз учу – Дагъустандин турфирмйири – албагну, сар-сариз кюмек апIури ляхин апIурача. Республикайин туриствалин цирклиъ варидариз ляхин гьубкIра, фицики туриствалин компанйири йислан-йисаз чпин маршрутар яркьу апIура: сентябрин вазлин аьхирариъ Домбайиз, Азербайжандиз, Ирандиз ва жара йишвариз гъягъру маршрутар ачмиш апIбанди вуча. Фицики гъюрайи туристарин кьадар артухъ шула.

– Туриствалин компанйириз туристар фила ва наана гъягъюруш, тафавутлу даршул. Хъа узуз ихь Табасаран ва Хив районариз вуйи туриствалин маршрутарин аьгьвалат фициб вуш гьерхуз ккундийзуз.

– Табасаран район республикайин чIатху ва варитIан уткан районарикан саб ву, душваъ 50 процент аьтрафар яркврари ккаънайи гьисаб ву. Табасарандиз Швейцария кIури шулу, дугъриданра, му юрд кьюбпи Швейцарияси уткануб ву. Гъийин йигъаз Табасарандиъ туриствал артмиш апIбиин райондин главара машгъул духьна, правительствойира мумкинвал тувра.

Лап багарихьди Табасаран райондин юбилей – 90 йис къайд апIуз гьязур шула. Гьадмуган туристарин маршрутдин презентация шул кIури, умуд кивурхьа. Ихь табасаранарин тарих, культура, аьдатар, ядиграр кюгьне Дербентдихъди аьлакьалу ву. «Ургур чвуччвун гъала», «Дюрхъ» – мурар кюгьне ядиграр ву, хъа табасаран дишагьлийири урхурайи уткан халачйир, устйири гъвандиан ва гакIвлиан адатIурайи накьишар – гьарсар кас гьяйран апIру сяняаьтар ву. Ихь районариъ туристариз лазим вуйи шартIар яратмиш апIувал цIиб кьяляхъ гъубзна, рякъяр адар. Райондин глава аьхю аьшкьниинди ляхнихъ хъюгъна, гьаддиз лап багахь гележегдиъ вари хьибди. Хив райондиъра гизаф уткан йишвар а. Кьибла Дагъустандиъ маршрутар тартиб апIура.

Республикайиз гъюру туристари сифте ихь Ватандин тарих аьгъю апIуру, хъасин Дагъустандиз гъюру. Ужудар рякъяр айи йишвариз артухъси туристар гъягъюру. Сулакдин дере, Гуниб, Хунзах, Гамсутль ва жара йишвариз. Гьаму йишвариз сиягьятчивал апIуз учвура гъарахай, швумал хьидарчва.

– Туристарин маршрутар айи йишвариъ марццишнан аьгьвалат фициб ву?

– Ихь республикайиъ марццишнан месэла гьеле гьял дапIну ккудубкIнадар. Хъа, туристарин маршрутар улупнайи йишвариъ марццишин адар, пуз шулдар. Фицики марццишин уьбхювалин мес-эла гизаф идарйирин гюзчиваликк кка ва дурари му ляхнин гьякьнаан жавабдарвал гъабхура. Туриствал артмиш апIувал – му республикайин экономика за апIбак аьхю пай киврайивалси гьисаб ву. Хъа туриствалин компанйири, социалин сетариъ реклама туври, туристар жалб апIура.

– Зульфия Буньяминовна, этнотуриствал кIуру проектдикан фу пуз шулвухьан? Белки, гьадму проект ихь ватанагьлийириз кьабул шул.

– «Этнодом» проект уьмриз кечирмиш апIура, гъийин йигъаз 44 «Этнодом» ачмиш дапIну, лихура. «Этнодом» ачмиш апIруриз гьюкуматдин терефнаан кюмекра тувра. Ихь табасаран миллетдин вакиларикан кюгьне алатар, кюгьне хулар цIийи алаъну, гьадушваз туристар гъюруси шартIар арайиз хувал ккун апIураза. Гъафидарихьан гьациб хулаъ йишвар адауз, кюгьне хурагарикан ипIуз шулу. Узу гизаф йишвариъ дицдар хулариз душназа: кюгьне бархлар ккирчну, кюгьне гъабар-кьулар дивну, хулар гьадмукьан утканди дерккнайи йишвар а. Думу хулан эйсийи ва туристарин игьтияжар гьуркIрайидари ужуб гъазанжра гъадабгъура.

Узу гизаф ватанпервер инсан вуза. Йиз багъри Мажвгул гъулра гизаф уткан йишв ву. Думу гъул хъана аьхю ва мюгькам дубхьну ккундузуз, жигьилар шагьрариз удучIвну гъягъюра. Хъа йиз фикриинди, ихь гъуларихъ ужуб гележег хъа. Гьаддиз ихь ватан артмиш апIбак варидари сабси пай кивурхьа.

– Зульфия Буньяминовна, маракьлу сюгьбат гъабхбаз чухъсагъул.