Табасаран гъулариъ улихьган чарасуз бакар шлу, жямяьтлугъдиз варитIан мянфяаьт кайи кеспарикан саб уставал вуди гъабхьну, иллагьки гъвандин уставал. Мумкин ву, гьаддиз хайлин табасаран гъулариъ кIулди уставалихъ хъайи тухмар ади гъахьну.

 

Мисалназ, Ккувлигъ – Устабайкьар, Жвуллиъ – Устакьар, ТинитI ва Хянягъ – Устабаяр, Хюряхъ, ЖагътIил, Туруф, ГьепIил ва Пилигъ – Устияр кIуру тухмар яшамиш шула. Хъа Кюргъярин гъулан бина, ерли агьли касарин ихтилатариинди, Устияр кIуру тухми ккивну.

Диврайи хулар-ужагъарин ери гизафси устйирикан асиллу ву, гьаддиз дурариз жямяаьтдин арайиъ аьхю гьюрматра айи, хъа ужудар устйирин аваза неинки Табасаран ва Хив районариъ, хъа гьацира Агъул, Мягьярамкент, Ахцигь, СтIал Сулейман ва Гъяйтягъ районариъ тарабгъну шуйи. Жвул’арин Гьяжиаьли, Аьлимирза, ханкарин Исмиил Маллагьисинов, хьаргъарин Халил, Шихмягьямед, Мягьямедяли, ТIаиб ва Гюл, улзарин Аьбдуллагь Аьшурялиев, чIвурдфарин Гьяжиуьмар Гьяжиуьмаров ва хайлин жара устйир гьадрарикан гьисаб апIуз шулу. Хъа кьибла Дагъустандиъ гъизилиз барабар ляхин апIру, гъвандин кьадарсуз мюгькам хулар, уткан латар тикмиш гъапIу СертIил гъул’ан вуйи уста Селимдикан шлиз гъеебхьундархъа!

Артухъси устйирин хатур уьбхюз хал-йишв диврайи хулан эйси чалишмиш шуйи, фицики гьисаб апIури гъахьну, эгер устайиз гиран ктапIнуш, дугъу чав тикмиш гъапIу хулар эйсийиз гьялал дарапIуб мумкин ву ва душваъ уьмур ягъурлуб хьибдар ясана эйсийин кIул’ина саб кьаза-бала гъибди. Гьаддиз гизафдари устайи гъапи кьиматтIан артухъра тувуйи ясана дугъаз аьлава пешкеш апIуйи. Хулан эйсийин мирасарира, эйсийиз кюмек вуди, устйир хялижв апIури, ясана цал’ина афрар, цIикбар айи синйир хури, милли аьдат айи.

Хъа саспиган кьискьис эйсйирра алахьури гъахьну – дурари устйириз лазим вуйи дикъат тутруври ваяки ипIрубдин аьзият хьуз гъибтри гъахьну. Думуган устйирикан дишлади дярякъру, вахтналантIан ашкар даршлу гъалатIар «ктучIвуйи» – я хулан мурччв кьяниди дивуйи, я цал гъацIабкуб апIуйи, я жара нукьсанвалар гъитуйи. Натижайиъ намерд эйсйир, устайи гъиту гъалатIар арайиан адагъбан бадали, кьюб-шубуб ражари артухъди харжар апIуз мажбур шуйи.Мицисдар гьядисйир табасаран гъулариъ хайлин шули гъахьну. Магьа гьациб саб дюшюш.

 

Айран гъюбзу цал

 

Ярхи йигъ гъвандихъ гъагъи ляхин апIурайи устайиз эйсийин хпири гьар чIиваз айранна уьл хури гъахьну. Фун ичIиди, ляхин апIуз аман адарди, кьакьана судур духьнайи уста шубуд йигълан, чан диллигарра уч дапIну, кьяляхъ хътакуру. Хъайигъан дугъахьна пис хъял кубчIвнайи эйси гъюру.

– Я уста, уву фу гъапIунва? Яв цал гьутIубччвну, жилиин дабхъна.

– Хъа айран гъюбзри тикмиш гъапIу цал фициб шул кIури, хиял вуяв, эйси? – жаваб тувру устайи.

Деврин гьялар пуч хьувалихъди сабси, устйирихьна вуйи рафтарра жарадар духьна. Хюрикк гъул’ан вуйи сар устайи гъапи гафари му ляхин шикиллуди тасдикь апIура.

– Уста, фу гъапIишра, хуйин байди гъузру.

– Фици дици?

– Ужуб ляхин гъапIишра, Пагь, фициб ляхин ктаринхъа, хуйин балик, пиди, нукьсанвалар кади ляхин гъапIишра, Му хуйин бали фу гъапIнуш, ари лигай, пиди.

Хъа мициб янашмиш’валин тахсиркрар гизафси чиб устйир ву, намуслуди чпин вазифйир кIулиз ададагърудар. Табасаран районариъ думу жюре устйирикан хайлин зарафатнан ихтилатар ерхьури шулу.

ЧуркIул мягьялиъ уста Мятяй яшамиш шули гъахьну. Багахь гъулариъ дугъан чан ляхин саб фициб-вушра нукьсанвал ктарди дарапIру касдинсиб аваза айи. Гьаци вушра, инсанари, чара имдруган, чинчарихъди уьл ипIуру, кIуруганси, дугъаз хал-йишв тикмиш апIуз дих апIури гъахьну.

 

Датт дубсуз мигъитанай

 

Саб ражари хябяхъган цалхъан хътакурайи уста Мятяйи, эйсийихьинди илтIикIну, кIуру: «Лиг, эйси, фу дапIнура, цал’ин датт дубсуз мигъитан!»

ГвачIнинган, уста ляхнихъ хъюгъруган, накь диву цал жилихьди саб дубхьну шулу.

– Фу гъабхьну, эйси? – мюгьталвалра кади гьерхру Мятяйи.

– Цал’ин датт дубсну, уста.

– Хъа узу увуз накь гъапундайин?! – кIул тIубччвуру уста Мятяйи.

 

Гамшин раккнар

 

Саб ражари уста Мятяйиз Дарвагъна маларин аьхъ тикмиш апIуз дих апIуру. Чан аьдат вуйиси, устайи кьяни цалар апIуру, ва натижайиъ раккнар гъивру йишв исккан ккуруб, зиихъна яркьуб шулу.

– Му фу ляхин ву, уста? – хъял кади алжагъуру ляхин кьабул апIуз гъафи эйси.

– Гьялак махьан, хузаин,–жаваб тувру уста Мятяйи. – Увуз яв гамшин юруш гъябкъюндарвуз? Дидин ликарихъишв ккуруди, хъа зина гъюри, мухур ккебгърушв ва мандав яркьу шула. Гьаддиз му раккнар гамуш гъюдюбчIвуз дапIнайидар вуйиз.

– Маншаллагь, гизаф зигьимлу уста вува, – рази шулу эйси.

 

Дурариз ляхин аьгъдар

 

Акъа гъулаъ сар касдиз Хюрккан дих дапIнайи устайи гакIвлин раккнар ктаури шулу. Дугъан гьяракатариз хулан эйсийин живан яшариъ айи бай дикъатлуди лигури гъахьну. ЕкIухъди кутIубчну, харатчийин диллигарихьди накьишар адатIну, устайи раккнар гъивуз гьязур апIуру.

– Уста халу, жара устйири гьамцира апIури шулу, – кIуру живан бали, хиларихьди ранда йивурайирин гьяракатар улупури.

– Ранда ляхин аьгъдру устйири йивури шулу, бицIи хялижв, – зат хътрахъди, жаваб тувру устайи.

Мицисдар дюшюшар ва устйир, гъит, уьмриъ ухьуз цIибтIан алалахьри. Уставал – пише дар, му кIван гьевеслувал, цIийиб яратмиш апIбахьна мухриъ йигъ-йишвди юкIв-цIюмгъял убгурайивал ву. Гьякьлуди гъапиш, фунур-вушра пишекар гьацир духьну ккунду, гьадмуган думу заан «уста» ччвурназ лайикьлура хьиди.