Октябрин садпи йигъан ГъуштIларин культурайин Хулан дараматдиъ шадлугънан ужуб мажлис кIули гъубшнийи. Му мажлис гъабхбан себеб – ихь адлу мялим, аьлим ва шаир Шихмягьямад Гьяжиевич Гьямидовдин цIийиди удубчIвнайи «ГъуштIил ва гъуштIлар» кIуру китаб инсанарин арайиз адабгъувал вуйи. Къайд апIувал лазим вуки, 2016-пи йисан му авторин «ГъуштIилна гъач» кIуру китабра чапдиан удубчIвну.
Гьаму серенжемдиъ «Хив район» МО-йин глава Ярмет Ярметов, республикайин «Табасарандин нурар» газатдин кIулин редактор Гюлягьмад Маллялиев, Дагъустандин писателарин Союздин табасаран секцияйин секретарь Сувайнат Кюребегова, табасаран чIалниинди чапдиан удубчIвурайи, бицIидариз вуйи «Ппази» журналин редактор Фируза Султанова, Хив райондин культурайин отделин кIулиъ айи Казбек Къазиев, РГВК-йин «Мил» передачайин редактор Мягьямед Гьюсейнов, Дагъустандин халкьдин артист Марьям Къазиева, шаир Гюлбика Уьмарова, Мягьячгъалайиъ яшамиш шулайи дустар, мирасар ва гьацдар жара касар иштирак гъахьнийи.
Серенжем ГъуштIил гъулан мектебдин мялим Гьяшим Гьяшимовди ачмиш гъапIнийи. Дугъу чан улхбаъ Шихмягьямад Гьямидовдин читин бицIивахтнакан, адашна дада адрувализ дилигди, балин урхбахьна айи ккуниваликан, Дагъустандин гьюкуматдин университетдин математикайин факультет уьру дипломдиз ккудубкIну, думу багъри райондиз – сифте Хив гъулан мектебдин мялимди гъафиваликан, хъасин ГъуштIил гъулан мектебдин директорди лихуз хъюгъюваликан ктибтнийи. Ужуб тешкилатчивал кайи жигьил директори цIийи теклифар диври ва дурар кIулиз адагъури гъахьну.
Дугъу директорди ляхин апIури гъахьи йисар читиндар вушра, гъулан мектебдин ад за апIбан бадали, мектебдиъ интернат ачмиш дапIну, дина жара гъунши гъуларианра бицIидар хъади дуфну, гьадрариз аьгъювалар тувбиин Шихмягьямад Гьяжиевичди гизаф зегьмет гъизигнийи.
Учв математикайин мялим вушра, Шихмягьямад Гьямидов жигьил вахтнахъан мина шиърар дикIбиинра машгъул вуйи.
«1964-пи йисан Ш.Гьямидов чан хизанра хъади Мягьячгъалайиз кючмиш гъахьну. Думу Дагъустандин гьюкуматдин университетдиъ математикайин мялимди лихуз хъюгъну. Гъул’ан удучIвну гъушнушра, му касди багъри юрд, жвуван гъуландар затра кIваълан гьаъри гъахьундар. Дугъан Мягьячгъалайиъ айи квартирайин раккнарик «ГъуштIларин Шихмягьямад» дибикIнади гъабхьну. Му, гъуландариси жара таниш касарира, хялижвди гъюз ккунидариз раккин ачмиш апIуз гьязур вуза, кIуру гафси, гьисаб апIури гъахьну. Саб ражари Шихмягьямад Гьямидовдиз хялижв гъахьи шаир Шамил Къазиевди гьамцдар цIарар гъидикIну:
Хъа мушваъ ай асул, юруш,
Кьаркьул дагъси дубхьназуз хуш.
Гьибгъри азуз, деънайси цIихъ,
Ккипну гьалав, Рапак нирихъ…
Му шиир гъурху гьарсар кас Шихмягьямад Гьямидовдин жумартди хялар кьабул апIуз аьгъювалиин умудлу шулу.
ГъуштIил фу мярака, фу мажлис, салам-калам ади гъабхьишра, Шихмягьямад Гьямидов дурарин асас иштиракчи вуйи. Эгер гъулаъ мил ади чахьан жара кюмек апIуз удукьурадарш, му касди адабгъну пул дипри гъахьну.
«ГъуштIил ва гъуштIлар» кIуру китаб гъул даккни касдихьан бикIуз шлуб дар. Гъи уч духьнайидар вари ихь гъулажвуван гьюрматназ гьамина дуфнахьа», – гъапнийи Гь.Гьяшимовди ва гъулан поселениейин глава Сабир Гьябибовдиз гаф тувнийи.
«Инсаният арайиз гъафихъан мина варитIан гужли яракь гаф ву. Гафниинди инсан за апIузра, ис апIузра шулу, гафниинди дяви ккебгъузра, ккудубкIузра шулу, гафариинди аьгъюваларра тувру. Ихь Шихмягьямад халу гафнан аьхю устад ву. Улихьнаси ухьу дугъан «ГъуштIилна гъач» кIуру китабдихъди таниш гъахьнийхьа. Ужуб юкIв айи касдихьан чан хулазра, гъулазра, райондизра, республикайизра гъач пуз шулу. Шихмягьямад халу ихь гъул вари дюн’яйиз машгьур апIурайи кас ву. «ГъуштIил ва гъуштIлар» кIуру китаб ухьуз ва ихь кьяляхъ гъузрайи наслариз гъулан тарихдикан мялуматар гъитрайи китаб ву», – гъапнийи гъулан поселениейин кIулиъ айири.
«Гьюрматлу гъуландар, чIатан дуфнайи хялар! Учвуз гьамина уч хьувализ аьхю чухсагъул. Ихь гъулан тарих думукьан аьхюб дар. 1868-пи йисандин переписдин улупбариинди айи хизанарин кIулар дагну, гьаддин бинайиинди китаб гьязур апIуз хъюгъюнза. Му пучIу ляхин дайи. 1940-пи йисан ГъуштIларин гъулаъ 90 хизан ади гъахьну. Узуз гъуландар ккуниган, гъуландариз узу ккуниган, гьаму читин ляхин кIулиз адабгъунза. Китаб гъуландариз багъиш апIураза. Урхай, мянфяаьт кадабгъай. Хъа шлиз китабдик дюз дару гьядисйир алахьиш, ичв кюмекниинди, гирами гъуландар, дюз алаувал йиз гардандиъ айи фарз вуди гьисаб апIураза», – гъапну чан улхбаъ китабдин автор Ш.Гьямидовди.
Автори китабдикан мялуматар тувбан кьяляхъ, гаф «Хив район» МО-йин глава Ярмет Ярметовдиз тувнийи: «Гъи гьаму мажлисназ уч духьнайи гьарсар касди Шихмягьямад Гьяжиевичдиз чухсагъул мялум апIура, фицики гьамусдин гизаф жигьилариз чпин хизандин, гъулан тарих аьгъдар. Му, гъулазси, ихь райондизра аьхю мяна айи китаб ву. Урсари кIуруганси, бажаранлу кас фунуб ляхниъра бажаранлу ву. Увхьан математикайин илимдиъра, багъри литературайиъра, гъуландарин арайиъра ужуб шил гъибтуз гъабхьну», – гъапнийи дугъу.
Мажлиснан мяракайиъ удучIвну гъулху ГъуштIларин гъулан мектебдин директор Айдабег Мазовди, «Табасарандин нурар» газадин кIулин редактор Гюлягьмад Маллялиевди, Сувайнат Кюребеговайи, Фируза Султановайи, Башир Агъамягьямадовди ва хъана жарадари Шихмягьямад Гьямидовдин яратмишарикан, думу ГъуштIил гъулан варитIан гьюрматлу агьалйирин кIулиъ айир вуйиваликан яркьуди гъапнийи.
Улхбарин арайиъди мектебдиъ урхурайи шубари Шихмягьямад Гьямидовдин шиърар гъурхнийи. Ихь артистар вуйи Нурудин Аьбдулаевди варидариз машгьур дубхьнайи «ГъуштIилна гъач» мяъли, Хаир Шагьовди «Сефил вуза» кIуру мяъли гъапIнийи. Серенжемдиз дуфнайидарин гевюл машгьур табасаран артист Марьям Къазиевайира чан мяълийириинди за гъапIнийи.
СацIибди китабдикан
Китаб Шихмягьямед Гьяжиевдин вахтсузди уьмриан гъушу ккуни хпир Гюлейбатдиз бахш дапIнайи тясирлу шиъриинди абццра. Сифте гафнаъ дупнайиганси, багъри гъулан тарихдин ахтармишар автори 1955-пи йислан чан сихликан мялуматар уч апIувалилан ккебгъну. Жара гафариинди, му китаб Шихмягьямад Гьямидовдин саки 64 йисан кIули гъубху ляхнин натижа ву. Дупну ккунду, китаб заан тярифариз лайикь ву, фицики автори дидиъ гъулан вари ургуб сихликан цIаб-цIабди, сабкьан важиблу гьядиса гъидидипди дупна. ДапIнайи ляхнин зурбавал гьадди улупураки, китабдиъ, презентация апIурайи вахтна туву мялуматариинди, гъулан бина ккебгъхъанмина гъийин йигъазкьан агъзурихьна ГъуштIил гъулан агьалйирин биографияйин мялуматар (бабкан гъахьи ва кечмиш гъахьи йисар, тухмин жюрбежюр наслар, фуж фила эвленмиш гъахьнуш, наан хулар гъапIнуш, фуну кеспи-пишейин эйсйир гъахьнуш, гъи наан яшамиш шулаш), гъулан тарихдин варитIан важиблу гьядисйир, маракьлу дюшюшар тувна.
Гьарсаб сихил фила арайиз гъафнуш ва дидин биначйир фужар гъахьнуш, дурар фуну юрдариан гъафидар вуш, сабпи ражари гъулан аьтрафариин фуну йишвахь хулар дивнуш, дибикIна; гьарсаб сихлин ччурнан мяна, сихлин варитIан адлу вакиларикан мялуматар тувна.
Дидланра савайи, китабдиъ хайлин тарихи мялуматарра атIагна – Дирчва мягьялиъ Надир-шагьдин кьушмарихъди вуйи женгарикан, 1868-пи йисан, 1940-пи йисан ва 1990-пи йисари гъулан агьалйирин кьадар фици дигиш шули гъабхьнуш, гьарсаб сихлиъ швнуб хизан, швнуб жили ва хпи нуфусар ади гъахьнуш, ва гь.ж.
Саб шакра адарди пуз шулу, му китаб гъуштIлариз кьимат адру уьмарат ву. Дидкан гъунши гъуларин (ВертIил, Чювекк, Гъвандикк, Ккувигъ, Мажвгул, Фурдагъ, Ярагъ) агьалйирихьанра мянфяаьт ктабгъуз шулу, гьаз гъапиш китабдиъ гъуштIларин гъунши гъуларин агьалйирихъди вуйи жюрбежюр аьлакьйирра ачухъ дапIна. Неинки гъунши гъуларин, вари райондин агьалйирира китаб чарасуз дурхну ккун, гьаз гъапиш думу ихь ата-бабйирин уьмрин къайдйирикан, ужудар аьдатарикан, ватандихьна янашмиш духьну ккуни саягънакан, дюн’яйихьна вуйи дурарин лигбарикан хабар туврайи чIиви шагьадатнама ву.
Китабдин сабсан заанвал гьаддиъ аки, математик, аьлим Шихмягьямад Гьямидовди чан китабдиъ гизаф тарихчйириз хас вуйи гъалатIар деетундар. Думу тарих ахтармиш апIувалихьна халис аьлимси янашмиш гъахьну: китабдиъ гъуштIларин сихларин уьмриъ алахьу вари гьядисйир, гъулан инсанарин гъиллигъар – гьам ужудар, гьамсана мешребсуздар, тянкьид апIбаз лайикьлудар – фукIара жин дарапIди, вари хъайи-хъайибси тувна. Мумкин ву, бязидариз мициб саягъ кьабул дархьузра, амма тарих ахтармиш апIруган, думу безетмиш апIувал, сакIал апIувал ярамиш ляхин дар.
Китабдиъ гъуштIларикан хайлин зарафатнан ихтилатарра, гъулан, дидин табиаьтдин рякъбарин, авторин, дугъан хизандин шикларра, дугъу жюрбежюр вахтари «Табасарандин нурар» газатдиъ чап гъапIу гъулан тарихдикан вуйи макьалйирра а.
«ГъуштIил ва гъуштIлар» тарихдикан вуйи аьдати китаб дар – дидин гьарсаб гьярф, гьарсаб цIар, гьарсаб маш авторин мани гьиссарихьди, багъри ватандихьна вуйи ккунивалихьди, гъуландарихьна айи гьюрматлувалихьди абцIна. Шихмягьямад Гьямидовдин азгар мурад – багъри гъул арбаб, авадан хьувал, дидин агьалйири табасаранариз хас вуйи ужудар лишнар ва аьдатар дудрургувал, гъюрайи насли абйирин зегьмет зяя дарапIди, багъри гъулаъ гъузну, дидин артмиш’валик пай кивувал ву. Аргъаж шулайи наслихъди аьлакьалу чан умудар автори «ГъуштIларин закур» кIуру художествойин ихтилатнаъ тувна. Дидин ва вари китабдин асас фикир гьаму цIарариан ашкар шула: «Закурин наслариз гъи имиди васият апIурхьа: сигьринган гъудужврудар мясляаьт кIваъ ади гъудужвуб».
Гъит, Шихмягьямад халу, му яв насигьят жигьил наслиз ебхьри ва думу тамам апIуз, дурариз Аллагьди кьувват туври. Увузра уву гъапIу баркаллу ляхниз аьхю аферин!
Хъана урхай
