Табасаран райондиъ цIийи глава ктагъхъан мина гьеле 9-пи вазтIан дубшнадар. ГъапIу ляхнарин натижйир йивру вахтра дубхьнадар. Хъа гьаци вушра, райондиъ ужудар дигиш’валар духьнайивалихъди, райондин 90 йис тамам хьувал лап яркьуди, табасаранариз хас вуйиганси ужуди къайд апIувалихъди аьлакьалу вуди, «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз «Табасаран район» МО-йин глава Мягьямед Къурбановдиз теклиф гъапIнийча. Дугъахъди гъабхьи сюгьбат исихъ жикъиди чап апIурача.

 

– Мягьямед Сиражудинович, райондин 90 йисандин юбилейра къайд гъапIунхьа, думу ляхин гьамци тешкиллувалиинди кIулиз адабгъбаз увуз ва яв кюмекчйириз чухсагъул. Райондиъ ужуб терефназди вуйи саб хайлин дигиш’валарра рякъюра. Гъи ихь ватанагьлийириз юбилейикан, айи хъуркьуваларикан, тамам апIуз читинди алахьурайи месэлйирикан ктибтувал ккун апIурача.

– Чухсагъул учвузра, магьа Табасаран райондин 90 йисандин юбилейин серенжемарра духну ккудукIунхьа. Шадлугънан му мажлисназ 20 агъзуртIан артухъ инсанар уч гъахьнийи. Хъа гьаму кьадар хялар кьабул апIруган, бицIи-бицIи гъалатIарра дархьиди гъузруб дар. Варидарикан багъишламиш апIувал ккун апIураза. Ич планариинди, юбилейин серенжемариз 10 агъзуркьан хялар дуфну ккундийи, хъа му шадлугънан мярака рябкъюз ккунидарин кьадар кьюб ражари артухъ гъабхьнийи. Машинарин кьадар, ГАИ-йин гъуллугъчйирин гьисабариинди, миржид агъзуртIан артухъ вуйи. Ухьу хялариз гьарган рази вухьа.

Юбилейиз вуйи гьязурлугваларикан улхури амиди мялум апIуз ккундузуки, вари ихь жямяаьтдихьан, ихь халкьдихьан мициб кюмекназ ккилигурира адайза. Юбилейин серенжемариз ихь райондиъ бабкан гъахьи, хъа гъи жара йишвариъ яшамиш шулайи гизаф инсанари кюмек гъапIну. «Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъала» ва дидин багахь аьтрафар рас гъапIну. Гьяжибег Аьлибегов хъюгъну, дугъаз кюмек гъахьну Айваз Рамазанов, Эседуллагь Аьбдуллаев, Низа-мудин Мягьямедов, Анзор Къазимягьямедов ва жарадар. Вари ктухурадарза, гизафдари чпихьан удукьру кюмек гъапIну: сари аквар гъизигну, тмунури рекламайин щитар дивну, ихь райондиъ учIвру рякъюхъ уткан булагъ тикмиш гъапIну. Гъалайиин кIули гъуху вари ляхнар меценатарин кюмекниинди гъухдар ву, дурариз бюджетдиан дакьатар харж гъапIундарча. Рибчрайихьна гъябгъру рякъра къайдайиз гъабхну. Жара йишвариъ яшамиш шулайи, бизнесдиин машгъул вуйи ихь ватанагьлийири багъри ругарихьинди машар илтIикIура. Гьюкмира ляхин ачухъди апIуз хъюгъна, гьаддиз инсанарин хъугъ’валра артухъ шула.

Магьа узу Табасаран райондин главади кадагъну урчIвубпи ваз гъябгъюра. Ухьуз айи хъуркьувалар гьаму миржиб вазлин арайиъ гъадагънайидар дар, дурар 90 йисандин ляхнарин натижа ву.

Гьаму вахтнан арайиъ райондин агьалйири, райондин улихь-кIулихь хьайидари гьарури думу хъуркьуваларик чпин пай кивну. ШибритI ужуб гъабхьиш, цIалар апIуз рягьятди шулу кIуруганси, шибритI а, цIийи дестейиз ужуди ляхин апIуз мумкинваларра а. Миржиб ваз, миржид йис, 80 йис гъабхьишра, ляхнар ккудукIрудар дар, фицики садар ляхнар гъапIган, цIийидар арайиз гъюру. Учу гьамциб къайдаинди лихуз кьаст дапIнача: сабпи нубатнаъ райондиъ лап учIруди дийигънайи 5-6 месэла тамам апIувал. Хъуркьуваларра а. Республикайин Главайин тешкиллувалиинди уьмриз кечирмиш апIурайи «150 мектеб» проектдиъ варитIан гизаф ихь райондин мектебар гъалиб гъахьну: 12 мектеб дибдиан рас дапIнача. Ерли тешкиллувалин теклифарин проектдиъ 76 проектдикан 12 проект ихь райондиан вуйидар гъалиб духьна. Гъюру гьяфтайиъ Хючнаъ мини-футболин майдан дивуз, стадион, парк, Кьалухъ Мирзайин ччвурнахъ хъайи стадион, Шилла гъулаъ бицIидарин багъ рас апIуз ва жара ляхнар кIули гъахуз хъюгъбанди вуча.

Ихь райондин гьацIкьял вуйи Хючна гъулаз марцци шид зигбан месэла 1978-пи йисхъан мина арайиъ айи. Душваъ нирин шид, жюрбежюр булагъариан дизигнайи шид ишлетмиш апIура, хъа хьадан мани вахтна гьадму шидра лап кьитдитIан шулдар. Магьа гьамус «Марцци шид» федералин программайик шид зигувалин «Къужник – Хючна» проект кабхъна, дидиз 70 миллион манат жара дапIна. Жуф дагъдин кIанккан Хючназ ва багахь хьайи 6 гъулаз 23 километр манзилнаъди гьаму йисан аьхириз марцци шид зигбанди вухьа.

Сагъламвал уьбхбан циркликан улхуруш, Табасаран райондин Ккувлигъ, Ккуми ва ГьепIил гъулариъ гьаму йисан ФАП-ар дивра. Республикайиз тувнайи 15 ФАП-дикан 3 ихь райондин гъулариз тувну. Думу ляхник РД-йин сагъламвал уьбхбан министр Жамалудин Гьяжиибрагьимовдинра лайикьлу пай ка. Райондин больницайиъ рас апIбан ляхнар дурурхди 20 йистIан артухъра вуйи. Душваъра рас апIбан ляхнар ккергъна.

Табасаран райондиъ варитIан учIруди дийигънайи месэлйир рякъярихъди аьлакьалу ву. Саб йишваъ рякъяр апIуз хъюгъиган, агьалйири дишлади, хъа ич гъулазди фила рякъяр апIуру кIури, гьерхри шулу. Райондиъ 800 километр рякъяр а. Сабишв’инди гьаму кьадар рякъяр асфальтдихьди ккеркуз шлуб дар. Рякъюн читинвализ лигну, саб километр рякъ’ин асфальт улубзбаз 10-дилан 20 миллиондиина пул харж шулу. Сабпи нубатнаъди ихь райондиз гъюрайи асас рякъяр рас апIбан месэла гьял апIбанди вуча. Гьаму йисан Мамедгъала–ТIаттил–Хючна рякъюн 3 километр рас гъапIну, душвхъан тина гъюру йисан 6 километр рякъ дапIну ккунду, имбуну пай 2021-пи йисаз пландик кипна. Гьаму рякъ рас дапIну ккудубкIиган, райондиан Мягьячгъалайиз машинариъди гъягъру рякъ 50-60 километрин жикъи шула. Дербент шагьриан тина гъягъруган, светофорари, машинар гизаф айивалира гизаф вахт харж хьуз гъитру. Мамедгъалайиан мина вуйи рякъ райондин яшайишдинна экономикайи артмиш’вализ аьхю мяна айи рякъ ву, диди туризмдин артмиш’вализра ужуб тясир апIиди. Гьадму терефнаъ ихь райондин аьхюну пай тIумтIин багъларра а. Гъулан мяишатдин цирклиз дакьатар деетруган, вари гьисабназ гъадабгъуру. Гьадму гьисабнаъди рякъярин манзилра. Кьюд йисандин арайиъ му рякъ ккудубкIну ккунду.

Дербент–Хючна рякъканра улхурхьа. Сач ва цци му рякъюн 32-42-пи километрйирин кьатI рас дапIну ккудубкIнахьа. 0-16-пи километрйирин рякъюн кьатI рас апIуз гъубзна, думура Дербент райондин аьтраф ву, вушра, ихь райондиз гъюрайи рякъ вуйивализ лигну, гьаддиинра ляхин апIурахьа, 2021-2022-пи йисари думу рякъра цIийи хьибди.

Ич улихь дивнайи сабсана метлеб – Хючна-Хив рякъ дапIну ккудубкIувал ву. Саб миллетдин вакилар яшамиш шулайи кьюб райондин арайиъ рякъ адрувал – му лап читин месэла ву. Ихь районариъ сар-сарихьна гъягъювал гизаф а, хъа рякъ адар. Му месэла гьял дапIну ккунду. Эгер Хив–Хючна рякъ гъапIиш, Агъул ва Хив районарин агьалйир Мягьячгъалайиз Хючнаан тина гъягъиди.

Улихьдиси дарди, гьамус сейир апIуз гъягъюрайи инсанарин кьадар артухъ дубхьна. Хъа рякъяр ужудар вуш, туриствалин объектариина, гъюрударин кьадарра гизаф хьибди. Улихьна йисаритIан гьаму йисан райондиз гъафи туристарин кьадар аьхюб ву. «Ургур чвуччвун ва сар чуччун гъала» рас апIуз хъюгъю йигъари дина 150 кас лигуз гъюйиш, аьхиримжи йигъари 500-диинакьан инсанар гъюри гъахьнийи. Эгер гьар гъафи касди ихь райондин кафейиъ, тукандиъ 500 манат гъибтиш, му ихь райондиз гъюру гъазанж ву. Узу зиихъ ктуху асас рякъяр рас дапIну ккудукIган, жара гъулариз вуйи рякъярихъра хъюгъдихьа. Жиниб дар, ихь райондиз рякъяр апIуз сад йисаз деебтнайиб 18 миллион манат ву. Му кьадар наана гьубкIру?! Зиихъ гъапиганси, райондиъ 800 км рякъяр а, гьаддикан 200 км республикайин мяна айи рякъяр ву, 18 миллион манатдихъ 600 километр рякъ апIуз шлуб дар.

Республикайин Правительствойи ва Халкьдин Собраниейи Табасаран райондиъ уч гъапIу транспортдин налог райондин бюджетдиъ гъибтбан къарар адабгъна. Улихьна йисари думу налог республикайин бюджетдиз гъябгъюрайи. Гьамусяаьт 2018-пи йисандин налог уч апIура, думу дакьатар гъюру йисан райондин бюджетдиз рякъяр рас апIуз тувди. Гъуларин поселенйирин кIулиъ айидариз дупназа: учву фукьан пул уч гъапIиш, гьадму кьадар ичв гъуларин поселенйирин рякъяр рас апIуз тувурхьа.

– Ужуди ляхин апIбан бадали, ужудар пишекрар лазим ву. Табасаран райондиъ кадрйирихъди вуйи ляхин фициб гьялнаъ а?

– Гъизилин глава гъахьишра, кюмекчйирин ужуб десте адарш, ляхин апIуз шулдар. Райондин администрацияйин ужуб дестейиз республикайин Правительствойиъ ва Халкьдин Собраниейиъ айидарира кюмек дапIну ккунду. Эгер варидари сатIиди ляхин апIури гъабхьиш, хъуркьуваларра шулу. Мягьячгъалайиъ лихурайи ихь ватанагьлийирин, интеллигенцияйин кюмекниинди апIурайи ляхин улихь гъябгъюру. Гьюкмин улихь-кIулихь хьайидарин кюмек кьабул дапIну, хъасин ляхин кIулиз адабгъуз удукьру десте райондиъра дубхьну ккунду. Гьяйифки, маважиб цIибди вуйивализ лигну, райондиъ ужудар пишекрар цIибтIан гъузрадар.

Ихь республикайиъ кадрйирин резерв арайиз хпан бадали, конкурсар гъухнийи. Гьадму жюрейиинди райондиъра конкурс гъабхбанди вуча. Гъалибчйириз администрацияйиъ 5-6 ужудар гъуллугъарра гьязурди а.

Гьар хамис йигъан узу агьалйир кьабул апIураза. Кьабул гъапIу 40 касдикан 30 кас ляхниъ дийигъуз ккунидар вуди шулу. Гаф-чIал гъапIиган, дуфнайи касдин пишекарвалин дережа лап асккануб вуйивал мялум шулу. Пулихъ гъадабгъу диплом хьайирихьан ляхин апIуз шулдар. Конкурсдиъ чпиз аьгъювалар айивал, пишекарвалин дережа лайикьлуб вуйивал улупри. Гьамусяаьт райондиъ юкьуб мектебдин директорар тяйин апIбан конкурс мялум дапIна. Кандидатарин гьякьнаан, му касартIан ужудар адар кIури, швнур-сар агьалийи, Москвайиан гъадабгъну тап Табасарандизкьан, узуз зенгар дапIна. Думукьан бажаранлудар вуш, конкурсдиъ чпин аьгъювалар улупри.

– Мягьямед Сиражудинович, инсанарин конкурсдин жюрийиинра хъугъ’вал аламдар. Конкурс ачухъди гъубхиш ужу шулу. Хъа гьаму конкурсдиъ фуну яшнан инсанарихьан иштирак хьуз шулу?

– Конкурсдиъ 18 йислан 55 йис’ина яш айи инсанарихьан иштирак хьуз шулу. Конкурс кьюб йишваз пай дапIнача жигьилариз вуйи ва 35 йис ва артухъ яш дубхьнайидариз, фицики идара апIбан гъуллугънаъ дийигъуз ккунидариз 5 йисандин тажруба ади ккунду, хъа лап жигьилариз думу тажруба адар. Гъюру йисан 15-16 гъулан поселенйирин главйир ктагъбан сечкйир хьиди. Конкурсдиъ гъалиб гъахьидар кандидатарди тек-лиф апIуз мумкинвал хьибди.

Конкурсдин ачухъваликан улхуруш, жюрийин членар Мягьячгъалайиан ктагъбанди вуча. Лазим вуш, СМИ-йин вакиларизра теклиф дапIну, прямой эфир гъабхурча. Гъийин девриъ пишекрарихьна вуйи тIалабар аьхюдар ву. Фунуб ляхниъра бажаранлувал кайи инсанар лазим ву. Райондиз узухъди Мягьячгъалайиъ гъилиху 4-5 жигьилар хъади дуфну, гьадрарихъди ляхин апIураза. Хъуркьувалар ахьуз. Райондиан вуйи жигьилари грантар гъадагъна. Улихьна йигъари райондиъ кIули гъубшну «Табасаран-2019» жигьиларин форумдиъ 125 жигьили 3 йигъан ляхин гъубхну, туризм, жигьиларин политика, спорт артмиш апIбаан чпин теклифар, проектар арайиз адагъну.

– Табасаран райондиъ гъулан мяишатдин аьгьвалат фициб ву?

– Район 803 квадратдин километр жилиин ал. Гьадму кьадарнакан 6500 гектариин гъулан мяишатдин ляхнар гъахуз мумкинвал а. Ужуб бегьер тувру жилар, 49 йисаз арендайиз гъадагъну, хусуси касарин хилиъ а, гьадрарикан бязидари жил ишлетмиш апIурадар, хъа гизафдари жиликан мянфяаьт гъадабгъуз мумкинвалар агура. Дарвагъ зонайиъ кивнайи тIумтIин багълари ужуб бегьер тувра. Райондиз налогар хура. Цци ТинитI зонайиъ сар фермери 115 гектар тIумтIин таза багълар кивна. ТIивак зонайиъра гъулан мяишатдин ляхнар ужуди албагна. Гъулан мяишат гьарган артухъди харжар шлу циркил ву, хъа гьаци вушра, райондин гъулан мяишатарин аьгьвалат лап харжиб ву, пуз шулдар. Райондин фермерар шубуб ражари уч дапIну, республикайин гъулан мяишатдин министрин заместителра дуфну, сюгьбатар гъапIунча. Гьюкуматдин терефнаан фициб кюмек аш, кюмек тувбан бадали, фицдар аьрз-йир гьязур дапIну ккундуш, гъаврикк ккаунча. Багарихьди райондиз РД-йин гъулан мяишатдин министр гъюбанди ву. 2018-пи йисан Табасаран районди тIумтIарин бегьер уч апIбаан 3-пи йишв гъадабгъну.

Малдарвалин циркил цIиб кьяляхъ хъа. Инсанариз мал-къара уьбхюз ккунди амдар. Улихьна гьарсаб хизандиъ 2-3 никк ккудубзру малар ади шуйи. Гъи гизаф хизанари чарв-йир уьрхюри имдар, никк ккудубзру хюнира сабтIан уьбхюрадар. УкI апIуз сиваризра гъягъюз ккундар, хъа, гьяйиф…

– Райондин культурайин хуларин аьгьвалат фициб ву?

– Образованиейин, агьалйирин сагъламвал уьбхбан цирклариъ ужудар дигиш’валар рякъюрахьуз, яваш-явашди культурайин ужагъарихънара гъидихьа. Райондиъ 40-тIан артухъ культурайин хулар а, гьадрарикан гизафдарин аьгьвалат лап читинуб ву. Культурайин хулар гъуларин советарин ихтиярнаъ а. Думу цирклиъ 70-пи-80-пи йисари ляхниз гъафи инсанар лихури ами. Гъийин деврин тIалабар жарадар ву. Клубдин гъуллугъчйирин десте жигьил дапIну ккунду.

Табасаран райондин глава Мягьямед Къурбановди ич сюгьбатнаъ райондиъ спорт артмиш апIуваликан, райондиъ зирзибилихъди арайиз дуфнайи аьгьвалатнакан, чав гьар хамис йигъан райондин агьалйир кьабул апIури, дурарин теклифарихъ, аьрзйирихъ хъпехъурайиваликан ва дурариз чахьан удукьру кюмек апIуз гьаммишан гьязур вуйиваликан хъайи-хъайиганси ктибтнийи.

Сюгьбатнаан мялум шулайиси, райондин жигьил главайин ниятар лап ужудар ву, ляхнихъра думу хилар хъиржвну хъюгънайивал рябкъюра. Гъачай, гьаму касдиз ихь баб-ватан бадали гъабхурайи ляхниъ гьарури чахьан шлу кюмек апIурхьа. Ихь багъри ватандин артмиш’вал, гьюкмин кIулиъ айириканси, ухьканра гизаф асиллу ву.