«Сар фуж-вуш жара чIалну уьзрихьан сагъ апIуру, хъа узхьан дид’инди мяъли апIуз шулдар. Нагагь закур йиз чIал дубгуруш, узу гъи йикIуз гьязур вуза…»
Му гафар, багъри чIалнакан улхури, Дагъустандин машгьур шаир Расул Гьямзатовди гъидикIдар ву. Шаксуз, Гьямзатовдин му гафариз дерин мяна ва аьхю кьувват а. Амма, гьяйифки, гъийин варибдиин интернетдин мяданди агъавал апIурайи девриъ гизафдар багъри чIалнахьна вижнасузди янашмиш шула. КьатI’иди гъапиш, насларин бабан чIаларихьна вуйи гьюрмат лап зяиф дубхьна. Узу, бабан чIаларин дарсар киври, саки гьар йигъан му гьякьикьатдин шагьид шулаза.
Гьюкуматдин образованиейин гъурулушдиъ гъахурайи дигиш’валарикан гъулхиш, му жигьатнаан саб жерге цIийиваларра кьабул дапIна. Милли чIалар артмиш апIбан гьякьнаан улхбар гъахура, амма гьякьикьатдин далиларна му гафар ттархьрадар.
Йишвариин гъи бабан чIалар артмиш апIбакан гъапиш, му жигьатнаан хайлин читинвалар алахьура. Гьадму гьисабнаан мектебар бабан чIалариан (асас вуди табасаран литературайиан) вуйи китабарихъди лап кьитдитIан тямин дар. Аьлава кюмекнан китабарикан улхурира дархьа. Ляхнин программйир тартиб апIувал мялимариз чпиз алабхъура, фицики дурар, хиял апIин, зат ухьуз гъахьидар дар.
Ухьу сикин дарди наслар багъри чIалнахьан ярхла шулайиваликан улхурахьа. Хъа му месэла гьял апIувал ихь гьарсарин буржи дарин?! Гъи живанариз ихь чIалнан хайлин гафар аьгъдар. ЧIал ккатIабццбан метлебниинди сочинение бикIруган, узу баяр-шубариз хайлин гафар ихь чIалназ таржума апIуз мажбур шулаза. Ясана цIийи дарс кивруган, баяр-шубар гъавриъ ахъбан бадали, думу дарс урус чIалнан тялукь месэлйирихъди теври тувуз мажбур шулаза. Му фу кIурайи гаф ву?! Ухьу, гьяйифки, гъи жвуван бицIидарихъди хулаъра кмиди урус чIалниинди гафар апIуз гьялак шулахьа. Хъа тялукь гьякьикьатдиъ ихь чIалнан кьисмат фициб хьибди?!
Гьюрматлу ватанагьлийир! Узу гъуларин гьякьикьатдикан улхураза. Хъа гъуларин аьгьвалат тялукьуб шулайиган, шагьрарикан яркьуди улхубра маракьлу шуладар.
Ич мектебдиъ бабан чIаларин дарсар кивувал ужуб саягъниинди ккабалгна. Зегьмет гъизигиган, хъуркьуваларра шулу. Райондин ва республикайин дережа-йиъди саки гьар йисан бабан чIалариан гъахурайи олимпиадйириъ ич баяр-шубари пешкешнан йишвариз тялукь аьгъювалар улупура.
Бабан чIалнан багьалуваликан хайлин шаирари чпин яратмишариъ дупна. Табасаран чIалнан гьякьнаан ихь машгьур шаир Шамил Къазиевди «Бабан чIал» ччвур тувнайи шиъриъ жикъиди, амма, гьадму саб вахтна, кьатI’иди дупна:
Чюнгюр вува халкьдин
мухриин али,
Йиз багъри чIал, йиз аьзиз
чIал.
ГучIурзуз вук кучуз…
Мукьам кIваъ айи
Гьякьлуб вуйкIан, даршиш
кучIал?
МутIан деринди ва заанди чIалнакан узхьан улхузра хьибдар. Дугъриданра, чIал – гьарсаб халкьдин милли сурат, яракь ву. ЧIал адру халкьра адру мисал ву, кIуру гафар яшлуйирикан кми-кмиди ерхьури шулу. Му гафар, шаксуз, милли чIалариз, гьадму гьисабнаан табасаран чIалназра, тялукь ву.
Миллет уьбхбан бадали, ухькан гьарсари гъи табасаран чIалниинди чапдиан удучIвурайи газатар, журналар, радио, театр, урхуб-бикIуб уьбхюз зегьмет дизигну ккунду. Бабан чIал гьарсар касдиз аьгъюди ккунду. Бабан чIал уьбхюз дархьиш, ухьу уьмриъ ихь наслариз фициб ирс гъибтди?
