Марццишин – яшамиш шулайи ужагъдин, жвуван жандин, хилин (яна жарарин мутму гьитIрибкIувалин) – инсандин фикрарин марццишнакан, дугъан дюн’яйихьна вуйи лигбарикан асиллу ву. АйтIан (рюгьнан, фикрарин, кьастарин) чиркинвали инсандин чIатан рякъбариз, дугъан гафариз, ляхнариз, куцраз эсер тувру. Эгер флани кас, учв яшамиш шулайи йи-шван, жвуван бедендин марццишин апIрур дарш, саб якьинди пуз шулу: дугъан рюгь, айтIан дюн’я сагъудар дар.
Хъа эгер бязи вакилар, ваъ, хъа вари халкь марццишнахьна вердиш вуйидар дарш? Му аьгьвалатну чиркинвал милли хасиятнан лишан вуйивал тасдикь апIурайин, даршсан ляхин жарабдиъ айкIан?
Му суалназ жаваб тувбан бадали, гъачай ухьу жара уьлкйирин тажрубайихьна илтIикIухьа, мисалназ, Японияйин.
Гъи Япония варитIан марцци уьлкйирикан саб вуди гьисаб шула. Душваъ «кючйир ичIикIрур», «уборщица» пишйир адар, гьаз гъапиш гьарсар японлуйи чав айи йишв марццишнаъ дебккувал жвуван асас вазифаси гьисс апIуру. Хасиятнан му ужуб лишан Японияйиъ бицIивахтналан мина тербияламиш апIура. Ккергъбан классарилан хъюгъну, урхурайидари гьар йигъан классдиъ, класс ерлешмиш дубхьнайи мертебайиъ, гьяжатханайиъ марццишин апIуру, дидлан савайи, марццишин апIувал аьдати дарсси, гьар йигъандин урхбан расписаниейиъ тапIна. Му жюрейиинди вердиш дапIнайи бицIидари, аьхю гъахьиганра, чпи наан ашра – жямяьтлугъ йишвариъ, рягьятвал йивури, табиаьтдиъ, махлукьатлу серенжемариъ – марццишин уьбхюру. Чпи айи йишвхъан вуйи жавабдарвал дурарин яш хьпахъ анжагъ артухъ шулу – сифте классдихъан, мектебдихъан, хъасин багъри шагьрихъан, вари уьлкейихъан. Гьаму жюрейиинди, бицIивахтналан мина жвув айи йишван марццишин уьбхюри вердиш апIували дурар рюгь жигьатнаанра марцциди тербияламиш апIузра гъитру. 2011-пи йисан Фукусима-1 АЭС-диъ авария гъабхьиган, уьлкейин правительствойи АЭС-дин багахь хьайи шагьрариан, гъулариан инсанар жара йишвариз кючюрмиш гъапIнийи. Думуган, дюн’яйин жюрбежюр махлукьатлу дакьатарин вакилар тяжублу гъапIуб гьадму вуйики, Фукусима префектурайиъ эйси хътарди гъиту хулариъ учIвну тIараш апIувалин, мумту гьитIибкIувалин саб дюшюшкьан гъабхьундайи!
Гьамус илтIибкIухьа ул багъри юрдаризди. Гъи, аьйиб вушра, гьарсаб табасаран гъул урслиз дюнмиш дубхьна. Гъюбгъю шюше, бицIидарин чиркин чIаппар, пластикдин бутылкйир, йирси духьну, дуланажагъдиъ ишлетмиш апIури имдру алатар – рякъярин, гъярарин ва нирарин гъирагъарихъ, хярариъ, чIурариъ – вари йишвариъ дабхьну а. «ЧIюрх-чIув йиз хулаъ, икриъ, урнарихъ хътарди хьувалихъан мина, наан-вушра ибшри» – гьаму фикри агъавал апIура гизафдарин фагьмиъ. Хъа къайдасузди, гьабхъу йишвахь дабхьрайи думу зирзибили жилиз, ухьу убхъурайи штуз, табиаьтдиз, натижайиъ ихь сагъламвализ тувру зарарнакан сарира фикир апIурадар.
Аьхирижи кьюд-шубуд йисан ихь кьюбиб районариъ кми-кмиди субботникар гъахура, амма, гьелелиг, натижйир рази апIрудар дар. Мисалназ, Табасаран райондин дамагъ вуйи Хянгъярин Рибчрайин, Ургур чвуччвунна сар чуччун гъалайин аьтрафариин райондин жигьиларин ва жямяьтлугъ тешкилатари гьятта гьар гьяфтайи марцц апIбан серенжемар гъахура, амма гъюру гьяфтайиз хъана кьадарсуз зирзибил уч шула. Республикайиан, уьлкейин жара регионариан гъюрайидари табасаран табиаьтдин утканвал, ихь халкьдиз хялижв кьабул апIуз аьгъювалин тяриф йивбахъди сабси, ухьуз тIагъма йивурайи ляхинра къайд апIура – рягьят йивру йишвар кьадарсуз чиркинди вуйивал, ухьуз ихь юрднан, рякъ-хулин марццишин уьбхюз аьгъдрувал. МутIан аьхю аьйиб шулин?! Гьаддиз гъи ихь варидин асас вазифа – аргъаж шулайи насил хулаъра, мектебдиъра, жямяаьтлугъдиъра марццишнахьна вердиш апIуб – гьар йигъан, гьар сяаьтди. Ва жвувура бицIидариз ужуб нумуна улупуб.
Жараб дарш, улихьган ухьуз айи аьдатарихьна кьяляхъ хътакуб лазим ву. Узуз, мисалназ, бицIивахтна агьли дишагьлийирикан хайлин ражари гьаму жюрейин гафари ерхьури шуйзуз: «Дугъанра гафар шулинхъа? Сифте чан икриъ айи чIюрхяр марцц апIри. Сяаьт миржибди ахниккан гъудужвру, жвуван хулан урнарин улихьишв ичIичIибкру дишагьлийин фу гафар шул!?». Гьаму жюрейин жямяаьтлугъ тербия тувували ужудар натижйирра арайиз хуйи – гъуландарин нянайикк дархьбан бадали жигьил швушвар чалишмиш шуйи.
Хъа яшнан аьхю дишагьлийири, чпин швушвариз, шубариз нумуна улупури, гьиринган гъудужвну, хюнар ккитбан кьяляхъ икир, урнарин улихьишв, бязиган гъуншйирин хуларин улихьишвра ичIибкуйи. Саб ражари узу дадайихьан, кючейигъишв ичIибкну гьаз вуяв, лисуз думу малари, пеэри, гьяштйири, гъягъру бицIидари хъана кабцIру, гъапиган, дугъу «жан бай, гьарсар касди жвуван икрар марцц дапIну гъибтри, кючейиз фикир тутрувди гъабхьиш, саб вахтналан дид’ина, гъягъюз даршлусиб гьял гъибди. Инсанди учв деъру йишв, гъягъру рякъ, яшамиш шулайи аьтраф безетмиш дапIну ккунду», – жаваб тувнийи.
Кюче ичIибкну уч гъахьи кIикIлар, гьямгьяш учу, бицIидари, бедрийириъди ясана рукьан кьюб чархлин аьрабайиъди гъулан гъирагъдиъ айи урслиинна ккатIабхьуйча. Узу саб ражари, ярхлаъ айи урслиина чIюрхяр гъахуз тIагъру гъабхьири, дурар, дярябкъруси, варжйиригъ гъяхьнийза. Дидкан аьгъю гъабхьиган, аьхюдари тялукь жаза гьадабтIнийиз.
Мал-чарва гъубккиган, дидин хам ва кIурбар, ичI дапIну, жилиъ ивуз гъитуйи – урслилан хуйири, чакълари гъюлягъна хъчIрюхбан, ясана, гъутIиган дурарин, хяви ниъру гъуландар инжик дарапIбан бадали.
Жвуван зирзибил гъюлягъ гъибтуб аьхю аьйибси гьисаб шуйи. Гьаддиз гъуларин аьт-рафарра марцциди вуйи. Хъа урслариинра гизаф чирк уч гъабхьиган, яшлу касари дидик цIа кипуйи.
Гъи му аьдатар имдар. Хъа гьяйиф. Марццишин инсандин уьмрин диб, дугъан фикрин, къанажагъдин асас лишан дубхьну ккунду. Анжагъ гьадмуган ухькан гьарсари жвув яшамиш шулайи йи-швар марцциди дерккуз, багъри юрднахъан жавабдарвал гьисс апIуз дубгъиди.
