Гьарсар касдин уьмур садпи йигъарилан мина варитIан багахьлу ва багьалу инсандихъди – дадайихъди аьлакьалуди шулу. БицIир бабкан хьувал гьарсар дишагьлийиз аьхю бахт ву. Хъа дюн’яйиъ дадавалин бахт гьисс дарапIу дишагьлийирин кьадар цIиб адар. Гьелбетда, дидин себебарра жюрбежюрдар хьуз мумкин ву. БицIир бабкан хуз даршлу дишагьли сифтена-сифте духтрихьна илтIикIуру. Гъийин девриъ духтрарин хилиъра аьхю кьувват а. Думу месэлайиин духтрарси, психологарси, социологарра лихура ва уьзриз дава-чара абгура.
Республикайин Мягьячгъалайиъ айи хизандин сагъламвал уьбхбан центри ляхин апIури магьа 20 йис тамам дубхьна. Къад йисандин арайиъ центри фицдар хъуркьувалар гъадагънуш ктибтувал ккун апIури, узу РЦОЗСиР-дин кIулин духтир Арсен Хархаровдихьна илтIикIунза. Ич арайиъ гъабхьи сюгьбат исихъ туврача.
– Арсен Гьяжиевич, гьаму йисан центр ачмиш гъапIхъан мина 20 йис тамам гъабхьну.Фицдар хъуркьуваларихъна дуфначва, гележегдиз фицдар планар диврачва?
Къад йис – му цIиб вахт дар, гъи РЦОЗСиР, бицIидар хруган кюмек тувру технологийир дериндиан аьгъю дапIну, ужудар натижйирихъ хъуркьра. Дагъустан – агьалйирин кьадар артухъ шулайи Урусатдин регионарикан саб ву. Узуз гьадму ляхник ич пайра кайиваликан пуз ккундузуз. Гьелбетда, учу апIурайи ляхниз Дагъустандин агьалйирин сагъламвал уьбхбан Министерствойира ужуб кюмек тувра.
Гъийин йигъаз центриъ ЭКО-йин кюмекниинди 500-тIан артухъ сагъу бицIидар бабкан духьна, 130-тIан артухъ хизанар велед бабкан хьувализ ккилигура. Ич центр бицIидар бабкан шлуган агьалйирин сагъламвал уьбхбан гъаразнаъ а. 20 йисандин арайиъ ич духтрари агъзрариинди бицIидар ва нюкгьиъ ади учухьна илтIикIу жиларна хпар ахтармиш дапIна. Духтрари, бицIир бабкан хуз шулдар кIури, гьисаб апIурайи 25 агъзуртIан артухъ хизанариз ич кюмекниинди бахтлу абйир-бабар хьуз умуд тувра.
Гизафдарин фикриинди, РЦОЗСиР-диъ ЭКО-йин кюмекниинди бицIир бабкан хузтIан кюмек туврадар. Му дюз фикир дар. Фицики, центри инсандин бицIидар хпан сагъламвал уьбхюра, бицIидарин ва дишагьлийирин бицIидар хпан уьзрар вахт-ниинди ашкар апIура, бицIир табииди бабкан хьпан бадали, вахтниинди жилиризна хпириз кюмек тувра. Гьаддиз Дагъустандин шагьрариъ ва районариъ ич центрин гюзчиваликкди хизандин сагъламвал уьбхбан месэлйириз лигру кабинетари ляхин апIура. Гьаму йисан центрин духтрар республикайин вари йишвариз гъушну. Дурари Дагъустандиъ 200 агъзуртIан артухъ баяр ва шубар ахтармиш гъапIну. Улихьна йисари му жюре ляхин гъабхури адайи. Центрин духтрари районариъ айи кабинетарихъан жавабдарвал гъабхурайи духтрарихъди сюгьбатар гъухну, ляхин дюзди албагуз улупну. Натижайиъ, бицIидар хпан уьзрар кайи 11476 риш ва 8046 бай ашкар гъапIну.
Къайд апIувал лазим вуки, 2016-пи йисхъан мина РЦОЗСиР-диъ (ПАП-тестдиинди) дишагьлийин рихлин фунин ракдин ва ракдин улихьна вуйи уьзрар шлубкьан ухди ашкар апIбан къайдйир ишлетмиш апIура. Гьар йисан центриъ 8-9 агъзур касдин анализарин ахтармишар гъахура.
Гележегдиз айи планарикан улхуруш, Дагъустандин агьал-йирин сагъламвал уьбхбан Министерствойин кIулиъ айи Жамалудин Гьяжииб-рагьимов учу гъабхурайи ляхнин важиблувалин гъавриъ а. Министерствойи гьаму йисан ВРТ-йин отделение 700-750 квадратдин метрйин яркьу, хъа йигъандин стационар – 20 кас дахъру йишв’инакьан артухъ апIуз ихтияр тувна. Отделение цIийи алапIбан кьяляхъ, ЭКО йисандин арайиъ 1000-риина адапIувал планламиш апIурача.
– Ихь республикайиъ агьалйир бицIидар хпан технологйирихъди тямин апIувалин аьгьвалат фициб ву?
– ЭКО апIувал медицинайин багьалу ляхнарикан саб ву. Фицики, ЭКО-йин прог-раммайиъ багьалу дармнар, эмбрионар аьхю апIбан бадали, ишлетмиш апIру аппаратар ва деврин оборудование ишлетмиш апIуру. Дишагьли гьадму ляхнихьна гьязур апIруган, духтри ишлетмиш апIурайи гьарсаб гьяракатну пишекарвалин гьязурлугъ’вал ва дережа тIалаб апIура. Эмбриологдиз ляхин улупбан бадали, гизаф вахт лазим ву. Думу духтри, Урусатдин больницйириъси, харижи уьлкйирин больницйириъра аьгъювалар гъадагъуру.
Гьяйифки, гизафдари, ЭКО пулсузди апIуз шулдар кIури, фикир апIура. ЭКО-йин программайиинди сагъламвал за апIуз касиб хизанарихьанра шулу. Жилирна хпир нюкгьиъ айивална адрувал сарира ахтармиш апIурадар. 2013-пи йисхъан мина ЭКО медицинайин чарасуз страхованиейин программайин дахилназ гъадабгъна. БицIидар адру фунуб-вушра хизандихьан ОМС-дин фонднан гьисабнаан пулсузди сагъламвал мюгькам апIуз шулу. Сифтена-сифте жилирна хпир чпи яшамиш шулайи йишвариъ больницйириъ, дишагьлийирин консультацйириъ ахтармиш апIуру. Дурарихьан гьацира дишлади ич центризра илтIикIуз шулу. Акушер-гинекологди ахтармишар гъахбан кьяляхъ, документар Дагъустандин Минздравдин бицIидар адру, ЭКО апIувал лазим вуйи хизанар гъядягъру комиссияйиз тувру. Думу комиссияйи гьар талат йигъан сяаьт 12-диъ РЦОЗСиР-диъ заседание гъабхуру ва адабгъу къарар РД-йин Минздравдиз хътапIуру. Душваъ, чан гьякьнаан къарар адабгънайи касдиз чан нубатниин гюзчивал гъабхуз шлу нумрара тувну, электрондин нубатнахъ деркк- ру. Комиссияйиз илтIикIбан кьяляхъ нубат хъубкьайиз 2-4 ваз гъябгъюру.
– Гьаму йисан центриз швнур кас илтIикIну?
– БицIидар хру центриз гьар йисан 70-80 агъзур кас илтIикIура.
Учухьна илтIикIурайида-рин 50 процент бицIидар адру хизанар ву. Гизафдар, бицIир шули, хъа думу фуниъ урхюз даршлудар, рихлин фунин уьзур кайидар шулу. Зиихъ узу гъапиганси, Дагъустан – агьал-йирин кьадар за шулайи регион вушра, мушваъ бицIидар даршлу хизанарин кьадар Урусатдин кьялан улупбартIан 2 ражари артухъ ву.
– Арсен Гьяжиевич, бицIидар адру хизанар гизаф айивал рябкъюрахьуз. БицIир даршулайиваликан жилирина хпири фила фикир апIуз хъюгъну ккунду?
– Гъийин йигъаз Дагъустандиъ бицIидар даршлу 25 агъзуртIан артухъ хизанар а. Эгер жилирихъди яшамиш шулайи дишагьлийик сад йисандин арайиъ бицIир кершрадарш, му хизандиз духтрихьна илтIикIуз себеб ву. Эгер дишагьлийин яш 35 йистIан артухъ вуш, жилирихъди яшамиш шули гьацI йислан бицIир ктрершиш, думу хизанра духтрихьна илтIикIну ккунду.
– Хизандиъ бицIир адарди хьувал – сатIиди гьял дапIну ккуни месэла ву. Дагъустандиъ, бицIир адрувализ дилигну, жилижви духтрихьна дурушбан месэла читинди алабхъура. Думуган месэла фици гьял апIуру?
– Учухьна сагъламвалин ахтармишар гъахуз жилирра, хпирра сатIиди гъюру, фицики му месэла жаради гьял апIруб дар. Месэла гьял апIбан бадали, жилиринра, хпиринра разивал лазим ву. Гъийин йигъаз Дагъустандиъ 7 агъзуртIан артухъ жиларихьан чпин хпарихьди бицIир хуз гъитуз шуладар. Думу кьадарнакан 5 агъзуртIан артухъ жилар ич центрин гьисабнаъ а. Гьелбетда, духтрихьна гъюз даккнивалин месэлара учIруди дийибгъна, мициб диагноз кьабул апIуз жилиризси, хпиризра лап гъагъиди алабхъура. Амма ич духтрари дицисдар читинвалариан удучIвуз, уртахъди къарар адабгъуз кюмек тувра.
– Сабпи ражари ЭКО-йи кюмек дарапIиш, швнубансана ЭКО апIуз хай шулу? Процент жигьатнаан ЭКО апIбан натижйир фицдар ву?
– ЭКО увуз фукьан лазимди вуш, гьадму кьадар апIуз хай шулу. 2018-пи йисан республикайиъ 1582, хъа гьаму йисан 11 вазлин арайиъ – 1532 ЭКО-йин процедурйир кIули гъухну. РЦОЗСиР-дин ВРТ-йин отделениейи 640 ЭКО-йин процедура гъухну, дурарикан 87,3% ОМС-дин программайиинди. ЭКО-йин процедурайин натижа дишагьлийирин яшнаканра асиллу шула.
Центри гъахурайи гьисабаринди, 35 йис дубхьну адру дишагьлийирин ЭКО гъапIиган, кьялан гьисабниинди 40-41%, 35 йислан 39 йис’ина яш айи дишагьлийирин – 30-32%, 39 йистIан артухъ вуйи дишагьлийирин – 25-26% ужуб натижа шулу. Дишагьлийиз бицIир хьувал ич асас метлеб дарич, ич метлеб – бабкан сагъу бицIир хьувал ву.
– БицIидар адру, амма ичв центриз илтIитIикIрайи хизанариз фу пуз ккундувуз?
– Гьарсаб ляхнин вахт, сяаьт айиб ву, бицIир бабкан хувализра гучI, нач апIувал лазим дар, духтрарихьна илтIикIувалра закурин йигъаз мигъибтанай.
Эгер ичв арайиъ гьациб месэла аш, думу гьял дапIну ккунду, фукьан ухди гьял гъапIиш, гьадмукьан ужу ву. Бязи вахтари дишагьлийири учухьна илIикIуз кьан апIуру. Дурарин бедендиъ ишлетмиш апIуз шлу клеткйир имдруган, донорин материалтIан ишлетмиш апIуз шулдар. Сабсана – ЭКО-йихьан варидарин месэла гьял апIуз шулдар. Гьаддин гъавриъра духьну ккунду. Фициб натижайихьна вушра гьязурди хьувал дюз ву. Узу вари хизанариз сагъ’вал ва ужуб натижайик умуд кивувал ккун апIураза. КIваинди гъибтай, гьял апIуз даршлу месэла адар, хъа учу РЦОЗСиР-дин духтрар учвуз кюмек апIуз гьязур вуча.
Ич адрес: Мягьячгъала шагьур, Гоголин ччвурнахъ хъайи кючейин 41-пи хуларин 3-пи подъезд, 5-пи мертеба.
