Мегьемер Гьяжиибрагьимов, Гувлигъ гъул
«Инсандиз мелзну балра, балара хуру»
(Халкьдин агъал)
Дюн’я! Шлин хиялар юрутмиш, хъа шлин хиялар – батмиш апIурва.
Уьмур эвелиан аьхиризкьан гъалатI дархьиди хъапIувал – гизаф читин имтигьян ву. Гьаци вуйиган, деету гъалатIар дюз алаъбан бадали, ухьуз мумкинваларра ахьуз: жвувкан ктубчIву тахсир кIул’ина гъадабгъну, багъишламиш апIувал ккун апIуб, сану гъалатI хьуз гъитидарза дупну, гаф тувувал, жвуву туву зарарнан кьимат дивувал, гъалатIарин себебар аьгъю дапIну, дюз рякъ ктабгъувал. Гьяйифки, мици гъалатI дюз алапIбахьан ухьу гизаф ярхла вухьа. Жвув, тахсир кашра, гьарган дугъриди, тмунур угъри вуди улупуз хай даршул. ГъалатI дархьбан бадали, инсан вахт-вахтарик жарарин улариинди жвувахьинди лигури ккунду. Чак кайи тахсир дярябкъди, жарар улупуз ккунириз Аьбдулмажид Къурбановди ихь халкьдин арайиъ тIибкIурайи агъал шиир саягъниинди успагьиди дупна:
ЦIигьру марччлиз гъапну, кIур,
Шлиз аьгъдархъа, фу гъапнуш,
Шулу кас бюгьтан йиврур,
Чаз дилигди, учв фуж вуш.
Мяна ачухъ апIури, хъана мисалар хуз ккундузуз: «Гинбин кьялаъ айири рякъюн кьялаъ айир биябур гъапIну, кIур», «Гафар дапIну, фикир мапIан, фикир дапIну, гафар апIин».
Сар касдиз гъабхьиган дерд-хажалат,
Увура алабхь «пашман» палат.
МакIан дугъкан усал гафар,
Артухъ шлуси кIван аьзабар.
Жвуван адмийихьан вуйи лайикьсуз гафну хъана гизаф иццру апIуру, кефи, гевил уьргъюру. Рюгьназ тялукь вуйи багахьлувал адарш, дицир касдиз жвуван адми пузра хай даршул.
Бай гъакIирин багахь жвуван бицIи иццрушнарикан ктибтувал, кIваин апIувал – му тамам вуйи тербия адрувалин, эдебнан кьитвалин лишан ву.
Жвув жвуваз кьимат дивуз гьялак духьну ккундар, жарари дивру кьиматназ гъалабулугъ’вал кади ккилигури гъузну ккунду.
Жафа дизригди гьюрмат ккунидарра гизаф шулу. Гьюрмат завариан мархьлихьди, йифухьди абхъруб дар, думу гъазанмиш дапIну ккуниб ву: марцци ляхниинди, умун хасиятниинди, сабурлу гафниинди, абурлу юрушдиинди, ачухъ машниинди, читин йигъан кюмекнан хил гьачIабккбиинди.
КIваълан магьапIан: уву жарарихьинди чиркишнар гатIахьруган, дурар дугъахьна дурукьузра мумкин ву, хъа яв хилариин, мелзниин думу чиркишнарин ниъ, шил гъубзиди.
Футна – футнакрин асас кеспи ву. Футнайи инсанарин хулар ккидирчуру, инсанар уьмрихьан апIуру. Фукьан манзилнаъ ашра, футнакри кьацIра апIуру. Гьамцдар «гьунарариз» дилигну, Иблисди футнакриин чан нянат алапIну кIури, мисалра а. Чакан шлу зарарназ, хатIайиз дилигну, футнакар агъу кайи битIран улихь дерккну, кIури шулу.
Тахсир ктру тахсиркар хьувал – му гизаф гъагъи ляхин ву. Кайи тахсирнахьан учв марцц дапIну, тмунур, марцци кас, чиркин апIувал – гизаф усал ляхин ву.
Инсандиз айи варитIан аьхю девлет – фикир, варитIан аьхю касибвал – авамвал ву. Уьмрин аьхириъ инсандиз дивру кьиматарик варитIан заануб: «Гьаму касдиз чан хал-хизандиъ, гъуландарин – жямяаьтдин арайиъ, лихури гъахьи йишваъ намуслувалиинди марцци уьлин кьацI ипIуз аьгъяйи», – кIуру гафар ву.
Увуз ккуниганси – ваъ!
(Хусуси фикир)
БицIидарин терефнаан гъахьи надинж’валарикан улхруган, гимихь гьадму бицIидарин абайи: «Йиз веледар, узуз фици ккундуш, гьаци тербияламиш апIурза» – кIури, жаваб тувнийи. Имбудари гьадму касдихъан нумуна гъададабгъбан бадали, узу гъапнийза: «Гьаму жямяаьтдин арайиъ яшамиш шули, увхьан гьацдар гафар пуз фици гъабхьунвухьан? Увуз ккуниганси апIуруш, гьаз му жямяаьтдихъди яшамиш шулава, ялгъузди саб сивин кIакIнаъ, ярквран кIапIлиъ дарди? Уву фикир апIуруш, гьаду-шваъра, яв гьяракатар, уву апIурайи гафар имбу инсанари кьабул апIуйкIан кIури, уву увухъ суал хъипри ккуниб ву. Уву яв уьмур увуз ккуниганси ваъ, жямяаьтдиз ккуниганси, къанундиз аькси даршлуганси хъапI, яв бицIидарра гьаци тербияламиш апIин. АпIру гафназра, гьяракатназра эдеб ади ккунду».
Папрусин неззет
(Гъабхьи ляхин)
Йиз гъулажвуву гъапIу ихтилат вахт-вахтарик кIваина гъюриз ва думу имбударизра ктибтури шулза. Му аьлхъюб кайи эдебнан ихтилат ву. Яшнан аьхю инсанарин гизаф гьюрмат уьбхру вахтар вуди гъахьну.
Сар жигьили, рякъюъди гъягъюри, папрусикан неззет ктабгъурайиган, дугъаз къаршуди йиз адаш гъюради шулу (яшнан аьхюр). Папрус багьа вуйи вахтна, думу гатIабхьузра гья-йифди, аьхю касдихьанра уфаллугъди жигьили, кьабириз рябкъяйиз, папрус гагулну хилиъ дибисну, жибазди жин апIуру. Дугъан, яшлуйин хил дибисну, гьудучIвну гъягъидиза кIури, хиял гъабхьну. Хъа яшлу кас гафарихъ дахаргнади гъахьну. Дугъу, гьерхуб-хъерхуб апIури, сюгьбат давам апIуру. Гьаму арайиъ жибаъ айи папруси чан ляхин апIуради шулу: кIулиан жибкан урхъ ктипуру, гъяцIли йишвак кубкIган, бецIра апIуру. Жигьилихьан сикинди дийигъуз даршулайиган, дугъаз фтикан-вуш аьзият кашул кIури, адаш гьудучIвну гъя-гъюру. Жигьил лигуруш, папрусик гизаф неззетра кмиди гъабхьундар, хъа жибра таза алапIну ккундийи.
Гьяйиф папрус!
Жибра…гьяйиф!
Эдебнан сяргьятар
Варидин арайиъ деънайи жигьил риш сабпну сес адарди ишуз хъюгъю. Дугъан улариан саб-сабдихъди жилиинади чIатху нивгъар ахьрайи. Имбудариз чан ишбан себеб фу вуш аьгъю хьайиз, риш хулазди гъушу. Шуран кьяляхъди узура гъушза. «Гьаз ишурава? Фу гъабхьунвуз?» – кIуру йиз суалариз, юкIв дебккуз даршули, шуру жаваб туву: «Гьамциб хажалатнан йигъан гьаз мурари аьлхъбан гафар апIура, мурар фтиин шад ву?» – кIури, риш хъана артухъси ишуз хъюгъю. (Шуран адаш кечмиш духьну сад йис дубхьнайи). Дугъриданра, кечмиш гъахьирин ва дугъан хизандин гьюрмат уьбхюри, гьамциб йигъан зарафатарихьан ихтият апIувал – му эдебнан суаларикан ву. Узуз аьгъю гафариинди риш сикин гъапIза: «Яшлуйири аьлхъюбна ишуб чвена чиси гьисаб апIури шулу. Фукьан вушра дердерра гъапIунхьа, гъишнура вухьа, хилиз гъюруб фукIара гъабхьундар. Му варидарихъ хъайи йигъ ву, шлихъ – ухди, шлихъ – кьанди. Сумчир адру хал шулушра, салам адру хал хьибдар. Вари аьтрафаризди дилигну, уьмур давам шула кIуру фикир кIваъ ивну, яшамиш духьну ккунду. Сарин адаш, тмунурин – дада шул. Саризра хабар хьайиз, шлин-вуш жигьил бай кечмиш гъахьну кIури, гьарай утIубччвуру. Аьжали, угъраш имиди, малайикдиз барабар инсан уьмрихъ мягьрум апIуру. ГъутIуб гьаригъ гъимиди, жилиина спиб абхъру. Варибдин диван апIрур Первердигар ву».
Сюгьбат давам апIури, хъана гъапиза: «Увузра хизан авуз: жилир, веледар, чвйир, чйир, багахьлуйир, варис-мирасар. Увуз дурар, дурариз уву герек ву. Уьмриан гъушурикан гьарган фикрар, дердар апIувал гъагъи ляхин ву. Ав, вахт-вахтарик сюгьбатариъ хуш зарафатра, аьлхъюбра хьуз мумкин ву. Гиран апIуб ярамиш шулдар. Гьадрарихъди увура сюгьбатнаъ йихь, гьарган машнан кIалбар чIуруди мигъитан. Яв хасият, рякъювал, гаф-чIал, юруш увлан илтIикIнайи инсанарин уларикк хьидияв, дурар увура яв гюзчиваликк гъит».
Маш ачухъ, улар марцц дапIну, узузра чухсагъул дупну, риш уч духьнайидарин арайизди гъушу.
Уч дубхьнайи мажлисдиз дилигну, гьарсари гаф-чIал апIуруш, учв дерккруш, гизаф ужу шулу. Гъирагъдиан жвувахьинди лигури апIинай. Эдебнан сяргьятарра чIур дапIну ккундар.
