(М. Митаровдин 100 йис хьпахъди аьлакьалу вуди)
Адлу табасаран шаир МутIалиб Митаров 1920-пи йисан нежбрин хизандиъ бабкан ва аьхю гъахьну. Жигьил кми-кмиди чан адашдихъди табасаран ва лезгйирин гъулариз гъазанмиш апIуз гъягъюри гъахьну.
Дугъаз, табасаран чIалси, лезги чIалра ужуди аьгъяйи. М. Митаров инсанси ва шаирси дуркьбаз, табасаран халкьдин поэзияйиси, А. Жяфаровдин, М. Шамхаловдин, чан аьхюнур чве Багьаудин Митаровдин эсерариси, гьацира Дагъустандин, Закавказьейин, асас вуди азербайжанлуйирин, гафнан устадарин шаирвалин яратмиш апIувалари аьхю тясир гъапIну.
Гьеле 1937-пи йисан райондин «Уьру Табасаран» газатдиъ йицIиургуд йисаъ айи жигьилин СССР-ин Верховный Советдин сечкйириз бахш дапIнайи шиир чап гъапIнийи. Жигьил М. Митаровди лезги чIалнаан табасаран чIалназ СтIал Сулеймандин шиърар таржума гъапIнийи, дурар 1939-пи йисан чапдиан адабгъу «СтIал Сулеймандин гъядягъю эсерар» гъварчнаъ учIвнийи. Хъасин дугъу табасаран чIалниинди баяр-шубариз вуйи Л. Толстойин ихтилатарин, А. Пушкиндин, Ю. Лермонтовдин ва урус литературайин жара классикарин эсерарин гъварч гьязур гъапIнийи. Вари гьаму ляхнари думу адлу гъапIнийи.
М. Митаровдин уьмриъ Ватандин Аьхю дявдин вахт эгьемиятлуб гъабхьну. Думу армияйин гъуллугъназ 1940-пи йисан гъадагънийи. 1941-пи йисан М. Митаров Ленинграддиъ дявдин школайин курсант вуйи. Дявдин рякъяри думу Мурманскдиз гъахнийи. Ригъ алабхъру терефнан Леща нирин гъвалахъ хъайи тепе бисруган, думу тюфенгчи ротайин замполит вуйи, душваъ дугъаз кьюбпи зиян гъабхьнийи. Хъа шубубпи зиян хьпан кьяляхъ, думу гьацI йисан госпиталариъ дахъну.
1942-пи йисан хьадну, сабпи группайин инвалид духьну, М. Митаров багъри Гъвандикк гъулаз кьяляхъ хъадакну гъюру. Дявдин читин женгариъ дугъаз, совет инсанар Ватандиз фукьан вафалудар вуш, чан улариинди гъябкъну. Дидин гьякьнаан дугъу цIиб кьандиси «Симар кьатIар гъахьи чюнгюр» поэмайиъ гъибикIну.
Гьелбетда, уьмриъ чан улариинди гъяркъю ва гизафси учв иштиракчи гъахьи дявдин гьядисйири шаирин кIваз эсер дарапIди имдар. Ватандин Аьхю дявдиз дугъу гизаф эсерар бахш гъапlну.
Дявди М. Митаровдиз ккун ва даккун апIбан илим улупну, шаирин хасият лигим гъапIну, хъа дугъан фикриъ дявдиъ гъийиху юлдшарин аку суратар гъузну. Гьаци, Ватан уьбхбан, ислягьвал бадали женг гъабхбан тема кьяляхъна дугъан яратмиш апIбариъ асасуб гъабхьну.
Зийнари дугъахьди хъанара эскер хьуз гъитундар, хъа дявди думу зегьметнан фронтдин женгчи гъапIну. 1943-пи йисан М. Митаров Хив райондин комсомолин райкомдин сарпи секретарди ктагъуру, кьяляхъна думу райондин ва республикайин жюрбержюр жавабдар гъуллугъариъ лихури гъахьну, гьадму гьисабнаан Дагъхудожпромсоюздин председателин заместителди, Дагъустандин китабар адагъру чапханайин редакторди, «Аьгъювалар» обществойин Дагъустандин отделениейин референтди.
Дагъхудожпромсоюздин председателвалин гъуллугъниин М. Митаров 1945-пи йисан гьадмугандин Дагъобкомдин сарпи секретарь А. Аьлиевдин теклифниинди дерккнийи. 1951-пи йисан дугъу областдин партияйин мектеб ккудубкIнийи.
1957-пи йисан М. Митаровди КПСС-дин ЦК-йин багахь хьайи партияйин Заан мектеб ккудубкIуру, дидин кьяляхъ думу КПСС-дин Дагъобкомдин аппаратдиъ, партияйин Табасаран райкомдин сарпи секретарди, республикайии яшайишдин игьтияжар гьуркIбан гъуллугънан министрди, Дагъучпедгиздин директорди, республикайин литературайин музейин директорди лихуру.
ДАССР-ин культурайин лайикьлу гъуллугъчи вуйи, медаларихъди, гьюрматнан грамотйирихъди лишанлу дапIнайи М. Митаров ДАССР-ин Верховный Советдин депутатди ктагънийи.
Учв наан лихури гъахьишра, М. Митаровди зегьмет, мюгьюббат, игитвал адлу апIурайи эсерар яратмиш aпIypи гъахьну.
1949-пи йисан дугъу дявдин кьяляхъ табасаранарин поэзияйин сабпи «Бахтавар уьмур» кIуру гъварч адабгъну. 1959-пи йисан шаирин «Уьмриан цIарар» кIуру кьюбпи китаб чапдиан удубчIвуру. Дидиз «Иран-Хараб» ва «Устад» поэмйир дахил гъахьнийи.
1960-70-пи йисари М. Митаровди бабан ва урус чIалариинди «Сюгьюр», «Разведкайиъ» повестар, шаирвалин «Хабар тув ихь дустариз», «Поэмйир», «Шиърар», «Гъядягъю эсерар», «Гъарзукк ккахъурин мукьам», «Сулакдин мяъли» ва жарадар чапдиан адагъну.
М. Митаровди 1980-90-пи йисари яратмиш’вал, Дагъустандин халкьарин литературйирин, урус литературайин ужударсдар милли аьдатар ишлетмиш апIури, гьякьикьат дериндиан ахтармиш апIбан рякъюъди гъябгъюри гъабхьну. Гьаму девриъ гъидикIу дугъан эсерариъ уьмрихъди вуйи аьлакьа, ватандаш’валин ва жямяаьтлугъ лишнар, темйир яркьу ва артмиш шула.
М. Митаровдин яратмиш апIбариз хас вуйи лишан – дагълуйин айтIан аьлам улупувал, гъадабгънайи тема ачухъ апIбаъ художествойин вари тадарукар ишлетмиш апIувал ву.
«Аьхю чвуччвкан баллада», «Урус халкьдиз», «Рубасдин мяъли» ва гьацдар жара шиърар, «Ифдин гъарзар», «Мишмишин гьарин кьисмат» ва жара поэмйир – гьарсаб гьадму девриз хасдар ву.
1990-пи йисан М. Митаровдин жюрбежюр йисари гъидикIу шиърарикан, поэмйирикан, кIваин апIбарикан ибарат вуйи китаб чапдиан удубчIвуру. Гьадму йисан М. Митаровдин яратмиш апIбариз бахш дапIнайи «Узуз гьарсаб кюкдин рюгь рябкъюразуз» гъварчра чапдиан удубчIвуру. Душваъ Дагъустандин ва Урусатдин литературайин пишекрари шаирин эсерарин анализ aпIypa.
1995-пи йисан М. Митаровдин «КIваз гьархидар» китаб чапдиан адабгънийи. Душваъ шиърар ва балладйир чап дапIна. Шаири чан эсерариъ ватандаш’валин заан гьисс, ватан ккун хьувал, дидин утканвал, жюрбежюр миллетарин инсанарин арайиъ айи чвевалин, юлдаш’валин заан гьиссар адлу aпIypa.
М. Митаровди табасаран литература пропаганда апIбаъра гизаф зегьмет гъизигну. Дугъу «Литературайин Табасаран» альманах дюзмиш гъапIну, дидин редакторди гъилихну. Дугъан гизаф эсерар, бабан чIалнииндиси, Дагъустандин жюрбежюр жара халкьарин чIаларииндира, урус чIалнииндира, гьам ерли, гьамсана центральный печатдиъ чап апIури гъахьну. Шаири гъидикIу эсерар мектебдин учебникариъ тувна, гизаф шиърар мяълийириз илтIикIна.
М. Митаровдин поэзияйиъ Дагъус-тандиъ шулайи гьядисйир гьякьлуди улупна. Дугъан эсерари дурар урхрурин кIваъ жилирвалин, игитвалин, зегьмет ккунивалин, Ватан, дишагьли ккун хьувалин гьиссар ачмиш хьуз ва дурар уьмриъ юрутмиш апIуз гъитру.
Эсерар дикIрударин, хъа гьацира зегьметкешарин, аьлимарин арайиъ дугъан гизаф дустар ади гъахьну.
МутIалиб Митаровдихъди узу йиз студент вахтарихъан мина танишди вуйза. Думуган М. Митаров КПСС-дин Дагъобкомдин инструкторди лихурайи.
Дугъу Табасаран райондин партияйин тешкилатдиз регьбервал туврайиган, узу райондиъ ХустIларин миржид йисандин мектебдиъ тарихдин дарсар кивру мялимди, швнуб-саб вазлиъ завучди гъилихунза. Думуган узу дугъахъди Табасаран райондин тарих ахтармиш, Хючна музей яратмиш апIбан, юбилеярин серенжемар кIули гъахбан ва гьаци жара месэлйирихъди аьлакьалу вуди кми-кмиди гюрюшмиш шули гъахьунза. Дупну ккундуки, М. Митаровди тарихдин меселйирихьна, гьадму гъисабнаан Табасарандинра, аьхю маракьлувал улупуйи.
М. Митаров Мягьячгъалайиз гъафиган ва думу республикайин яшайишдин игьтияжар гьуркIбан гъуллугънан министрди, Дагъучпедгиздин директорди лихурайиган, дугъахъди вуйи йиз аьлакьйир лапра мюгькам гъахьнийи. Шаирихъди узу Дагъустандин писателарин Союздин табасаран секцияйин заседанйириъ литература артмиш апIбан, «Литературайин Табасаран» альманахдихъди аьлакьалу месэлйир гьял апIруган, жюрбежюр жара серенжемариъ гюрюшмиш шули гъахьунза. Узу М. Митаровдихъди сатIиди табасаранарин гьял ахтармиш апIбан ва халкьдин артмиш’валин месэлйириан справкйир дюзмиш апIбан комиссияйиъра иштирак гъахьунза.
2020-пи йисан МутIалиб Митарович бабкан духьну 100 йис тамам шула, хъа дугъан ччвур ихь халкьди саб вахтнара гьархидар.
