Уьмурдихьна рякъ
Ватандин Аьхю дяви ккебгъруган, Михаил Михайлович Карпинский (сабпи шиклиъ) Ленинград шагьриъ (гьамусдин Санкт-Петербург) 9-пи классдиъ урхурайи. Дяви ккебгъу сабпи йигъари думу урхурайи мектеб госпитализ илтIибкIну.
Июлин вазли Михаил ва кьюрсана дугъахъди саб классдиъ урхурайи живан баяр цIа кабхъбахьан уьрхру курсариз гъягъюру. ЦIа кабхъбахьан уьрхру оборонайин инструкторар духьну, дурар шагьрин жюрбежюр кючйирин хулар цIа кабхъбахьан уьрхру жавабдар касарди тяйин гъапIнийи. Мектеб ккебгъайиз улихьнаси госпиталь жара хуларизди адабгъну ва мектебдин директори Михаилиз мектеб дарсар ккергъбахьна гьязур апIуб ва хатIасузваларихьан уьбхбан гъуллугънан начальникди дийигъувалин теклиф гъапIнийи.
Михаилин адаш Ленинградский фронтдин 13-пи Воздушный армияйин авиацияйин химический гъуллугънан начальник вуйи. Адаш лихурайи штаб Йирси Ладогайиъ ерлешмиш дубхьнайи.
Немцарин Ленинград бицIи вахтнан арайиъ бисуз планарик кайи. Шагьур «аьхю дюн’яйиз» саб йишвхьанра рякъ амдарди кьялаъ тIапIнийи. Гьадмуган машгьур вуйи 900 йигъандин Ленинграддин блокада ккебгъну. Сабпи ражари шагьриин бомбар 8-пи сентябриъ ирчнийи. Немцари сабпи нубатнаъди вари шагьрин итIру сурсатар бакарназ уьрхюрайи йишвар дагъитмиш гъапIну. Складар ургури швнуд-сад йигъ гъабхьнийи.
«Дяви ккебгъайиз улихьна ич мектебдиъ 10-пи классар хьуб айи. Гьамус имбудар кьюбтIан дар. Жигьилар фуж дявдиз, фуж урхуз гъушну. Гъузу баярикан цIа кабхъбан хатIалуваларихьан уьрхру дружинйир тешкил гъапIнийи. Саб дружинайин кIулиъ узу айза, дестейиъ 7-8 бай айи. Учу йишвну мектеб цIа кабхъбахьан уьбхюрайча. Му ляхин апIуз ич аьшкь хьпан бадали, учуз хябяхъган ипIру хураг туври гъахьну. Сифте саб гъабраъ айи аш, саб астакан чай, гъяфат ва 100 грамм уьлин кьацI. Гъюблан-гъюбаз хураг лапра цIибди тувуз хъюгънийи.
Немцари бомбар ирчуз хъюгъруваликан дявдин сигнал гъебхьубси вари десте чардгъиккна жаргъуйча. Бомбар ирчру вахтна чардгъикк лап гъагъиди вуйи. Фицики, бомбарин пакьарин сесну ибар кар апIуйи. Бомбар гьар йишван швнуб-саб ражари ирчри шуйи. Сад йишван учу 4-пи ражари чардхиккна гъажаргъган, сар бай гучIбаан гъалабалугъвалиъ ахъну, гьадму йишв’ан гьергну гъягъюз хъюгънийи. Сапну кабхъу гучIбаан вари баяр жиликк гьязур дапIнайи бомбйирихьан уьрхру йишвахьна гъягъюз гьязур гъахьнийи. Хъа ич улихь фу чара дапIнура мектеб цIа ктрабхъбахьан уьбхюз буйругъ дивнайи. Узу баярин улихьна гьудучIвну, дурар яваш алауз, мектеб гатIабхьну гьергну гъушурикан дезертириканси мялумат тувруваликан гъапнийза. Дурар вари гвачIвниндиз узухъди гъузнийи.
Шагьриъ гаш’вал октябрин эвелариъ ккебгъну. Газра, хулариз манишин тувувалра, акварра хъидирчнайи. Варидарин хулариъ гакIвларин цIа апIру пичар, нафт хъубзру лампйир айи. Амма нафтра варидарин бицIи вахтнан арайиъ ккудубкIну…
Йиз дада заводдиъ лихурайи. Учухъди жилирна хпир Мишут халу ва Вера хала, дадайин юлдаш, мяълийир апIру артист Анна Куклина, Елизавета Ананьина ва кьаби Алеша аба яшамиш шулайи. Дурарин варидарин хулар немцари дагъитмиш гъапIнийи. Дадайи дурар яшамиш хьуз учухьна хъади гъафну. Хулаъ гьардин улихь тамам апIру кьатI’и ляхин дивнайи. Йиз вазифа – хал штухъди ва гакIвларихъди тямин апIувал вуйи. Бомбар ирчру вахтна вари жиликкна бомбарихьан уьрхру йишваз гъягъюйча. Кьяляхъна беден гаш’валиан лапра зяиф хьуз хъюбгъю Алеша аба ва Вера хала хулаъ гъузуз хъюгънийи.
Саб ражари жигьилар дуст балин хулаз уч гъахьнийча. Дустран бабкан гъахьи йигъ вуйи. Дустран аьхюну чи Зояйи ич улихьна аьхю йигьаг абцIну шурпа гъабхнийи. Учу вари мюгьтал гъапIуб гьадму вуйики, шурпайик гизаф йиккар кайи. Йикк гъюран йиккун тIяаьм алибси гьибгънийзуз. Амма сацIиб меълишин хьайиб вуйи. Кьанди учуз шурпайик кайиб гатдин йикк ву гъапнийи. Хулаз гъафири узуз гашди адруваликан ва гъабхьи дюшюшнакан ктибтнийза. Варидарин кIваз хяви гъабхьнийи. Амма кIван гьии дарувал кьаназ давам шули гъубзундар. Гаш’вал варитIан хявиб ву. Узу шубурсана балихъди гатйир дисуз хъюгъюнза. Ноябрин вазлиъ узу хулаз 11 гату гъахнийза. ВаритIан гъагъиб гату убккуб ва гъидикь алдабхъуб вуйи. Гашу йихурайи ич хизанар рякъруган, узу думу ляхин тамам апIуйза, амма хъасин сяътариинди ваннайиъ ишури гъузуйза…
1942-пи йисандин кьюрд лап аязнануб гъабхьну. Саб терефнахъан диди Ладожский дагриз мерк йивуз гъитну. Дагрилан тина жилгъа ккивнийи. Дидиз «Уьмрихьна рякъ» ччвур тувнийи. Тмуну терефнаан гаш’валиан зяиф духьнайи инсанар чпин хулариъ, кючйириъ аязнаан аргъури ва кечмиш шули гъахьну…
Мектебдин дарсар дерккнийи. Учу, заан классариъ урхурайидар, танкар гъюбаз манигъ’вал тувру яркьу архар, гъанавар йирккуз гьаънийи. Дестейин арайиъ ич классдиан 4 бай айча. Кьюд йигълан классдин баярикан сагъди гъузур сар узу вуйза. Жуван шагьур уьбхюрайивалин дамагълу гьиссарилан гъайри, гьар хябяхъган учуз учIвру хамрикан гьязур гъапIу жук, гъицибкъу уьлин кьацI ва сацIиб меълишин кайи чай туври гъахьнийи. Узу ляхниз узухьди тавра хьади гъягъюйза Дидиъ рукьан гъаб, муччвур, гурушка ва гаркIал айи. ГаркIлин кюмекниинди йифккан гъубшу йисандин келемарин гъузнайи кьабар ккадагъуйча. Учу гъанавар йирккурайи йишваз немцари гьар йигъан артиллерияйин цIа уьлюбхюри гъахьну. Думу вахтна учу шагьрин терефназди жаргъуйча. Учу 200 кас вуйча, гьадмукьан кьадар НКВД-йин гъуллугъчйирин гюзчиваликкди дустгъариъ айидарра учухъди лихурайи. Гьадушв’ин узу саб вазлиъ гъилихнийза.
Адашди чаз таниш касарин кюмекниинди учу блокадайиан адагъуз чарйир зигури гъахьнийи. Декабрин кьялариъ учу Ленинграддин гъвалахъ ерлешмиш дубхьнайи военный аэродромдиина дуфну ккуниваликан мялумат гъафнийчуз. Дина инсанари абцIнайи поезд гъябгъюрайи. Йишвандин сяаьт урчIвуб шулайи. Саб дупну немцарин самолетарин сес гъеебхьунчуз. Дурари аэродромдиина бомбар ирчуз хъюгъну. Ич уларикк вари аэродром, самолетар, ангарар аьхю цIа кабхъну ургуз хъюгъю. Ич бахтнаанси, учу самолетарихьна гъурукьундайчу ва кьяляхъ хулаз гъафнийча. Рякъюъ шли-вуш йиз тавра гьитIибкIнийи…
Думу кьюрдну Мишут халура, Вера халара, Алеша абара гаш’валин аьзабнаан гъийихну.
1942-пи йисан эвелариъ, хьадукар багахь шулайиган, адашди учу Ленинграддиан адагъуз мумкинвал гъабгну. Учу йишвну «Уьмрихьна рякъюн» жилгъайиъди хъади гъушнийи. Думу ккудудубкIру рякъ узуз гъира чIуру нивкIси рябкъюри амизуз. Учу Йирси Ладогайиз гъафнийча…
Сад-кьюд йигълан учу юрд дипну гизаф гьерграйидар айи Череповец шагьриз, хъасин гьадушв’ан эшелондиъди Ташкентдиз гьаънийи», – бикIура чан уьмрикан Михаили.
Михаил Карпинскийи Ташкентдиъ экстерндиинди 10-пи класс ккудубкIну Харьковдин Военный Авиацияйин училищейик урхуз кучIвру. Училищейин кьяляхъ Карелияйин фронтдиъ стажировка дубхну, имтигьнарин кьяляхъ, 1944-пи йисан пишекарвалин дережа за апIуз Москвайиз гьаъру. Москвайиъ варитIан заан аьгъювалар ва ужудар мумкинвалар улупу хьур касди Америкайин заан жинивалин радиолокацияйин станцияйирин аьгъювалар гъадагъувал давам гъапIнийи. Дурарин арайиъ Михаилра ахъну. Хъяляхъна думу гьадушв’ан 2-пи Украинайин фронтдин 5-пи Воздушный армияйиз гьаъру. Думу армияйин дахилнаъди Михаили Гъалибвалин машквар 1945-пи йисан 9-пи майди Чехословакияйиъ къаршуламиш гъапIну.
