Дербент шагьур дюн’яйиъ варитIан кюгьне шагьрарикан саб вуди гьисаб шула. Гъи гьам шагьриъра, гьам республикайиъра, Дербентдин девлетлу тарих, кюгьне культура ва архитектура уьрхбан бадали, хайлин ляхин гъабхура. Гьелбетда, му ляхниъ жямяаьтлугъра, аьдати агьалйирра жанлуди иштирак духьну ккунду.
Улихьнаси узу Дербент шагьриъ айи, шейх Аьбдуллагь Эфендийин ччвурнахъ хъайи Исламдин университетдин ректор Ариф Сеидовдихъди Дербент шагьриъ гъягъю- райи дигиш’валарикан, му- шваъ туризм артмиш апIуз айи мумкинваларикан, шагьрин тарихнакан, жюрбежюр динарин вакиларин чиб-чпихъди вуйи аьлакьйирикан сюгьбат гъубхнийза. Сюгьбатнаъ учу гъитIиркку асас меселйир газат урхурайидарин дикъатназ адагъураза.
– Ариф Эфлединович, му кюгьне шагьриъ дуланмиш шули ва ляхин апIури, яв хайлин йисар вуяв. Шагьрин кIулиъ Хизри Абакаров дийигъхъан мина йистIан артухъ ву, гьаму вахтнан арайиъ думу хайлин ужудар ляхнар апIузра хъуркьна. Яв фикрариинди, улихьган айи главйиринна дугъу апIурайи ляхнарин фицдар фаркь’валар а?
– Ужуб суал ву. Дербент шагьур кюгьне вахтарихъан мина гьар миллетди чан дин-тIяаьт, культура, тарих уьрхюрайи инсанар, сар-сарихъди албагну, бицIи хизанси дуланмиш шулайи шагьур ву. Йислан-йисаз Дербент шагьриъ гизаф дигиш’валар шула ва гьарсар главайи чахьан удукьру саягъ ляхинра гъапIну. Гъи шагьриз дуфнайи гьякимари, гьарсаб диндин вакилариз гьюрмат апIури, инсанарихьна гьюрмат ади, чпиин али буржлу ляхинра тамам апIура.
– Гъи Дербент шагьриъ артмиш апIурайи туризмдиз ва туризмдихъди аьлакьалу месэлйириз Дагъустан Республикайин Глава Вла-димир Васильевди дикъатлу фикир тувра. Яв фикриинди, шагьриз туризм артмиш апIуз фицдар мумкинвалар а?
– Дербент шагьур кюгьне вахтарихъан мина девлетлу культура, тарих, кюгьне аьдатар айи йишвси гьисаб апIура. Дербент шагьриъ туризм артмиш апIбан гьякьнаан улхбар ухдитIан, яна 2008-пи йисхъан мина гъягъюрашра, гьяйифки, му жигьатнаан ухьуз айи аьхю мумкинвалар думу вахтари тамам ва ишлетмиш апIуз гъабхьундайи. Туризмдиз ДербенттIан маракьлу жара йишв бажагьат бихъур. Мани гьавайи, Каспий гьюлин жвилли гъумран гъирагъди, тарихи ядиграрихъди девлетлу Дербентдин машгьур Нарын-гъалайи туристарин фикир гьарган чпихьна жалб апIура.
Гьаддиз улихьна йисари гъалайин тикилишар къайдайиз хпан ляхнар кIули гъахуз хъюгънийи. Малик Баглиевди 2015-2017-пи йисари, учв шагьрин кIулиъ айи вахтна, Дербент шагьрин юбилейихьна гьязур хьпан ляхнар вахтниинди тамам гъапIнийи. 2008-пи йисан Дербент шагьур тарихнан меселйириан вари дюн’яйин шагьрарин ва йишван гьюкмарин сатIи вуйи тешкилатдин членвализ кьабул гъапIну. Ав, гьаму далилра дербентлуйирин хайирназ ву. Дидира шагьрихьна туристар жалб апIура.
Дербентдиз гизаф пай туристар Урусатдин вари регионариан, гьацира жара гьюкуматарианра гъюри шулу. 2008-пи йисхъан мина шагьриъ туриствалин ляхник кипнайи «Лазурный берег» туристарин агентствойи хайлин серенжемар гъахури, Дагъустандин айитI туризм артмиш апIбаз гизаф фикир туври гъабхьну. «Красный бак» пансионатдиъ туристариз вари жюрейин шартIар яратмиш дапIна. Шубуб мертебайин дараматдиъ 1-2-3-4 кас дахъру 60-тIан артухъ эрг’вал йивру йишвар а. Хулаъ телевизор, холодильник, убхъру, гъабгъу ва мани шид а, кондиционерар дивна, ипIрубдихъди тямин апIура.
2017-пи йисан саки 180-200 метр ярхишин айи пляж ачмиш гъапIнийи. Ва гъи магьа ихь инсанариз хайлин рягьятвалар духьна.
Дюн’яйиъ варитIан кюгьнедарикан саб, Кафари Кавказдиъ тарихнан, культурайин, архитектурайин ядиграрин макан вуйи Дербент шагьриз, мушваъ Ширваншагьарин Ануширван Хосров Сарпири дивнайи Нарын-гъалайиз, Дербентдин ханарин гюмбтиз ва Бестужев-Марлинскийин музейиз, Петр Сарпирин жилин хулаз лигуз туристарин ва студентарин маракьлувал гизаф а.
Мидланра савайи, Хянгъярин рибчрайи, дидхьан ярхла дарди ерлешмиш дубхьнайи Ургур чвуччвунна сар чуччун гъалайи туристарин фикир Табасарандин тарихдиинара, дидин табиаьтдин такабурвалиинара жалб апIура. Ккудубшу 2019-пи йисан Дербентдиз гъафи туристарин, экскурсйиризра гъафидарин кьадар йицIуд агъзуртIан артухъ вуйи. Мушваъ ужудар пишекрар, вилаят, тарих, экономика агъю, тюрк, инглис, цIи-цIибди аьраб чIалариан таржума апIуз шлу экскурсия гъабхрудар а.
– Уву гъапиганси, Дербент шагьриъ жюрбежюр динарин вакиларра албагну яшамиш шула, хайлин диндин дараматарра а. Хъа гизаф уьлкйириъ диндин туризмра яркьуди тарабгъна, динагьлийириз гирами йишвариина, зияратариина экскурсйир тешкил апIуру. Гьаму жигьатнаан Дербентдиз фицдар мумкинвалар а?
– Му жигьатнаанра Дербентдиз ужудар мумкинвалар а. Мушваъ Европайиъ варитIан гизаф йисар вуйи, жвумийин гъудган апIру тарихи мист, Мягьямед Пайгъамбрин (с.а.в.) 40 аьсгьябар кивнайи Къирхлар накьвар, эрменйирин ва хачперезарин килисйир (дурарра тарихдинна культурайин ядиграрин цIарнаъ а), жугьдарин килиса а. Улихьна йисари Нарын-гъалайин айитI ачмиш гъапIу хачперезарин килисара пишекрари, Урусатдиъ варитIан кюгьне килиса ву, кIура (думу тахминан IV-V аьсрариъ тикмиш гъапIуб ву). Гьаму шубби динарра Урусатдизди Дербентдин ругарилан тарагъну.
Дидланра савайи, жюрбежюр динарин вакилар албагну яшамиш хьувал, саб кючейиъ хачперезаринра, мусурмнаринра, жугьдаринра диндин мистар ади хьувал – туристариз лап маракьлу далил ву.
Туризмди, неинки бюджет девлетлу апIуру, туристар таниш дару йишварин табиаьтдин гюрчег’валиин ва душварин тарихнан ядиграриин гьяйран хьуз гъитру; гьацира дуствалин аьлакьйир мюгькам апIбазра ужуб тясир тувру. Дербентди туризм артмиш апIбаъ сифтейин, амма мюгькам гамар алдагъуз хъюбгъра.
– Чухсагъул.
