8-пи мартдиъ вари халкьарин дишагьлийирин Йигъ къайд апIури, ухьу дишагьлийирихьна вуйи ихь гьюрмат, уьмриъ дишагьлийин важиблувал улупурахьа! 

 

 

 

 

Му машкврихъди аьлакьалуди учу дюн’яйиъ варитIан баркаллу, гьюрматлу, рягьимлу пишейин эйси, РД-йин агьалйирин сагъламвал уьбхбан министрин заместитель, медицинайин илмарин кандидат, ихь ватанагьли Раисат Шагьсиновайихъди интевью гъубхунча.

– Раисат Наримановна, сифте ихь газат урхурайидариз уву наънан вуш, гьаму пишейихъна фици гъафнуш ктибтувал ккун апIурача.

– Сифте кIул’ан вари дишагьлийир 8-пи мартдин машкврихъди тебрик апIуз ккундузуз. Гьарсар дишагьлийиз варитIан важиблуб чан веледдин сагъ’вал ва бахт ву. Гъит, Аллагьди вари бицIидар сагъ ва бахтлу апIри, хъа дишагьлийириз гьар йигъ шадуб ибшри.

Йиз абйир-бабар Табасаран райондин Сиртич гъул’ан ву. Советарин гьюкмин вахтна урхувал ккудубкIбан кьяляхъ, жигьил пишекрар ляхин апIуз гьауйи. Гьамци йиз адашна дада Кабардино-Балкарияйиз гъушдар вуйи. Узу гьадушваъ бабкан гъахьунза ва мектеб ккудубкIунза. Дагъустандин гьюкуматдин медицинайин институтдиъ урхбан кьяляхъ акушерствойин ва гинекологияйин пише гъадабгъру ординатура ккудубкIнийза. Думу пише кIваантIан юкIв хъади ктабгъуб вуйиз, фицики гьарсар дишагьлийиз дадавалин ва бицIивалин месэлйир дап багахьди танишдар ву. БицIир бабкан хьувал гьарсаб хизандиз, дишагьлийиз аьхю ва шадлу гьядиса ву. Гьелбетда, йиз абйир-бабариз му пишейин читинвалар, думу инсандин кьюб уьмрихъан жавабдарвал гъабхруб вуйиб аьгъяйи, гьаддиз дарари узкан силбарин духтир хьувал ккун апIуйи. Хъа йиз жара пишейихъ юкIв хъади гъабхьнийиз. Институтдиъ узуз алахьу мялимарира пише ккун апIуз улупну. ЦIиб вахтналан Ростовдин медицинайин университетдиъ медицинайин илмарин кандидатвалин диссертацияра гъюбхюнза.

Духтирвалин ляхин, Дагъустан Республикайин кьялан клиникайин больницайиъ акушер-гинекологди лихури, 2000-пи йисан ккебгъунза. Хъа Мягьягъалайиъ институтдиъ урхурайи вахт- на, медицинайин тяди кюмек тувбан идарайиъ фельдшерди лихури, йишвну дежурствйиризра гъягъюри гъахьунза. Сагъламвал убхбан Министерствойиъ ляхин апIуз 2009-пи йисан гъафунза. Мушваъ узу кIулин акушер-гинекологди тяйин гъапIнийи. 2014-пи йисан узу дадавал ва бицIивал уьбхбан отделин начальникди дерккнийи.

2018-пи йисан аьхирихъан мина Дагъустан Республикайин сагъламвал уьбхбан министрин дадавалин ва бицIивалин месэлйириз лигру заместителди лихураза.

— Инсанари увкан ужудар улхбар гъахури шулу. Республикайиъ бицIидарихъди, дадйирихъди аьлакьалу фуну месэла арайиз удубчIвишра, уву улихь хьади рякъюру.

— Ужудар гафариз чухсагъул. Дюн’яйиъ варитIан гьюрматлу ва рягьимлу пише духтрин пише ву. Хъа гьаз-вуш аьхиримжи йисари лизи халатар хъайидарихьна вуйи гьюрмат дудубгна. Гьарсарихъан жаваб тувуз шулдар, му цирклиъ лихурайи аьхюну пай духтрар маважибдихъ ясана аьхю пулиихъ хъергнайидар дар, дурар чпин пишейиин юкIв алди лихурайидар ву. Йишв-йигъ дарпиди аьзарлуйиз кюмек тувуз чара абгури, ликариин алди, удукьру вари жюрейин зегьмет дизигну, «юкIвра, кIулра» тувнушра,  кюмек дархьиган, жвуван адресназ лайикьсуз гафар ерхьруган, дерд шулу. Тасдикь апIуз шулдарзухьан, гьаму пишейиъра вижнасуз касар ашул, хъа дурарин кьадар лап цIиб ву. Узу республикайиъ айи духтрари  апIурайи ляхнин гъавриъ аза. Ухьухь гизаф ужудар духтрари ляхин апIура.

– Раисат Наримановна, ихь республикайиъ бицIидар бабкан хру хуларин аьгьвалат фициб ву? Улихьнаси Хасавюрт шагьрин больницайиъ, дидиз улихьна Мягьячгъала шагьрин 2-пи нумрайин бицIидар хру хулаъ пашман дюшюшар гъахьнийи. Гьаддикан фу пуз шулу?

– Учухьна СМИ-йин дакьатариан, сайтдиан, Инста-грамдиан, почтайиан ва хъана гизаф жюрейиинди агьалйир аьрзйир хьади илтIикIура. Гьарсаб аьрза, комиссия тешкил дапIну, ахтармиш апIурача, фикир тутрувди гъитрадарча. Эгер 7-8 йис улихьна учухьна илтIикIу касарикан 70-80%-ди медицинайин кюмекнан дережа асккануб вуйиваликан аьрзйир апIуйиш, гьамус аьгьвалат дигиш дубхьна. Гизафдари аьрзйир, кIулин идарайи фикир тувруш дикIура. Дици дубхьну ккундар. Дицисдар аьрзйири учу чарасуз лазим вуйи ляхнихъан хътаура. Гьарсаб аьрзайиз дилигну, тахсир кипрайи духтрариз, зарар гъабхьидариз министерствойиз теклиф апуIрача, мушваъ административ ясана жара жаза туврушра, гьял апIурача. Эгер духтриз чан пишейиан бегьемди аьгъювалар адарш, думу чан гьисабнаан пулихъ духтирвалин ери за апIуз урхуз гьаърача. Мидланра савайи, гьамус маважибра гьаци тувраки, духтри ляхин ужуди тамам апIурадарш, думу маважибдин ужуб ляхин апIбаз тувру пайнахъ мягьрум шула.

— Эгер бицIир бабкан хуз больницайиз гъушу дишагьлийиз  духтрари гъапIу хъайивал кьабул дархьиш, дугъаз чан бицIир бабкан хпан сертификат кьяляхъ бисуз ихтияр айин?

— Ав, эгер дишагьли чаз туву медицинайин кюмекнакан рази дарш, дугъхьан чан бицIир бабкан хпан сертификат кьяляхъ бисуз шулу. Урусатдин Минздравдин приказдиъ гьаци дибикIна: дишагьли чаз туву кюмекнакан рази вуш, родовой сертификат гьадму больницайиъ гъубзра.

— Кюгьне вахтари ихь зегьметкеш бабари, иган убгури, чюлиъ бицIир бабкан хру вахтар гъахьну. Гьаци дюн’яйиина гъафи бицIидар сагъударра шуйи. Саки 20 йис улихьна бабкан гъахьи гизаф бицIидар кечмиш шуйи, гьамус аьгьвалат фициб ву? Кьюбпи суал, бицIидар бабкан хуз даршлу хизанар айивалиан ихь республикайи уьлкейин сиягьнаъ улихь йишв дибисна. Думу аьгьвалатнакан фу пуз шулвухьан?

– Гъубшу аьсрин 90-пи йисари бабкан гъахьи бицIидар кечмиш хьпан улупбариинди, чIивиди бабкан гъахьи 1000 бицIирикан 45 кечмиш шуйи. Гъи му улупуб 7,5 ву. Улупбар швнуб-саб ражари ис гъахьну. Сабсан далил къайд дапIну ккунду: улихьна йисари му кьадар мялуматар тувру дакьатар адайи. Гьамус гьарсаб дюшюш ахтармиш апIура, фукIара жиниди гъибтуз шуладар, фицики электрондин гъурулушди гьарсаб дюшюш гьисабназ гъадабгъура, дидин кюмекниинди гьарсар инсан фила ва наан бабкан гъахьнуш, гъакIнуш, дугъан абйир-бабар фужар вуш, аьгъю апIуз шулу.

Эгер улихьна йисари бицIидар бабкан гъахи 100 000 дишагьлийикан 35-39 дишагьли йихурайиш, 2019-пи йисандин улупбариинди, думу кьадар 8 кас ву. Гьелбетда, гьадму кьадарра дубхьну ккундар, учу гьаддиинра ляхин гъабхурача.

Учук, духтрарик, гъалабулугъ’вал кипрайиб бабкан шулайи бицIидарин кьадар цIиб шулайивал ву. Дагъустан Республикайин бицIидар адру хизанарин сиягьнаъ саки 25 агъзуриинакьан хизанар а. Вари Урусатдиъси, ихь республикайиъра демографияйин улупбар ис духьна. 1990-пи йисари экономикайин кризис айи вахтна читинвалар улуркьу жигьил хизанариъ цIибтIан бицIидар адарди гъахьну, гьадмуган бабкан гъахьидар гьамус жигьил хизанар ву. ЦIиб кьадар жигьил хизанари цIиб кьадар бицIидарра хуру.  Учу гьисабар гъапIунча, 2012-пи йислан 2017-пи  йис’инакьан 71 агъзуриинакьан бицIидар хуз шлу яшнан инсанарин кьадар цIиб гъабхьну. Думу аьгьвалат давам шули ами. Улупбар тевиган мялум шулайиганси, вари Урусатдиъ 2025-пи йисазкьан демографияйин улупбар яваш хьиди. 2007-пи йисхъан мина бицIир бабкан хпан сертификатар, дадавалин капитал тувган, бабкан шулайи бицIидарин кьадар саб дупну за гъабхьну. Гьадмуган гъахьи бицIидарикан  2025-2027-пи йисари  абйир-бабар шлу вахт хьибди, бицIидар бабкан хьувалин улупбарра за хьиди.  БицIидар адру хизанарин кьадар артухъ хьувалра сагъламвал уьбхбан цирклиъ кризис хьувалихъди аьлакьалу ву. Лазим вуйи прививкйир дарапIбахъди, сагъламвал уьбхбиин лазим вуйиси гюзчивал дурубхбахъди аьлакьалу вуди гьамцдар улупбар арайиз дуфна. Гьадму йисари прививкйириз аькси вуйи инсанар арайиз гъафну. Узухьна кабинетдиз гъафи инсанарикан прививкйир апIувал ккун апIураза. Гъи бицIидарин паротит, кIамкIар ачмиш шули, гагь гьаму больницайиъ, гагьсана тмуну больницайиъ карантин мялум апIура. Абйир-бабари прививкйир апIурадар – магьа натижа. Аьзарлуйир ккауз йишвар гьуркIрадар. КIамкIари, паротитди жара уьзрар арайиз хуру. Учу медицинайин идарйириъ, ич сайтариъ, мялуматарин дакьатариан тина жюрбежюр тешкилатариъ прививкйир дапIну ккунивалин гьякьнаан зурба ляхин гъабхурача. Эгер паротитдин прививка гъапIиш, инсандик думу уьзур затра кубчIврадар. Хъа бицIиди вуйиган прививка дарапIди, думу уьзур кубчIву касдиз, аьхю гъахьиган, веледар дархьуз мумкинвал а.

– Табасаран ва Хив районариъ медицинайин кюмекнахъди тямин апIбан аьгьвалатнакан фу пуз шулу?

– Гьелбетда, районариъ кадрйирихъди читинвалар алахьура. Духтрар бегьемди адруган, медицинайин кюмекнан ерира асккануб шула. Хив райондиъ больницайин кIулиъ айи духтрарра кми-кмиди гьюдюхюри гъахьну. Аьхиримжи 2-3 йисандин арайиъ Хив район йиз гюзчиваликк кка. «Земский духтир» проектдиинди Хив райондин больницайизра, поликлиникайизра бицIидаринра, аьхюдаринра духтрар кьабул гъапIунча. Гьаци вушра, инсанарин кьадарназ лигну, духтрар гьуркIрадар. Хив райондиъ ляхин апIуз ккуни духтрариз теклиф апIурача, йишвар а. Яшайишдин кюмек тувузра гьязур вуча.

Табасаран райондин больницайин кIулиъ сар духтир ади гизаф йисар гъахьну. Дугъу райондин больницайин ляхин хъайи-хъайиси албагну. Душваъ медицинайин кюмек тувбан аьгьвалат ужуб дережайиъ а. Райондиъ агьалйирин кьадарра артухъ ву, асас вуди духтраринра. Му райондиан медицинайин вуз ккудубкIу гизаф жигьил пишекрар райондиз ляхин апIуз гъюра.

Дербентдин ЦГБ-йин кIулин духтрин теклифниинди, медицинайин совет тешкил гъапIунча. Думу советдин дахилнаъ кьибла Дагъустандин районар, районарин больницйирин кIулин духтрар а. Саб йишваъ уч шули, медицинайин советди гьял апIуз читинвал кайи месэлйир арайиз адагъура, гьял апIура. Ужуди ляхин апIурайи духтрарин тажрубайихъди имбудар таниш апIура. РД-йин сагъламвал уьбхбан министр Жамалудин Аьлиевичдиз думу ляхин кьабул дубхьна, ва думу гьадму жюрейин медицинайин совет кафари Дагъустандиъра тешкил апIбанди ву.

– Гьамусяаьт вари дюн’яйиъ коронавирус тарабгъура. Республикайиз думу уьзур дяргъбан бадали, фицдар уьлчмйир кьабул дапIна? Аьзарлуйир гъахьиш, республика дурар кьабул апIуз гьязур вуйин?

– Урусатдин Федерацияйин Минздравди, уьлкейин вари регионар коронавирусдихъди женг гъабхбаз гьязур апIури, гьаммишан совещанйир гъахура, приказар адагъна, Роспотребнадзори методикайин теклифар гьязур дапIна, ва дурар медицинайин вари тешкилатарихьна тувна. Чан нубатнаъ республикайин сагъламвал уьбхбан Министерствойира совещанйир гъахура, медицинайин тешкилатарин гьязурлуг’вал ахтармиш апIру дестйир тешкил дапIна. Сифте думу дестйир жара уьлкйирихъди сатIи вуйи сяргьятар айи йишвариз гъягъиди.

Гьамусяаьт, жара уьлкйириз дурушди, жвув яшамиш шулайи йишваъ гъузувалин теклифар туврача. Коронавирусси, гьамусяаьт гриппдиан аьзарлу духьнайидарин кьадарра аьхюб ву. Урусатдин Федерацияйиъ H1N1 гриппдианра гъийихдар а. Йислан-йисаз цIийи жюре вирусар гъюра, дигиш шлу вирусарихъди женг гъабхузра рягьятди дар.

Гьюрматлу ватанагьлийир, температура за дубхьну аьзарлу гъахьиш, духтрихьна илтIикIай. Духтри дидрикIу дармнар кьабул мапIанай. Духтрарин теклифар кьабул апIинай, интернетдиъ айи блогерарин насигьятарихъ цIиб хъебехъай, жарадарин гъалатIар текрар мапIанай. Эгер багахь хьайи духтрихьан кюмек тувуз шули адарш, дугъу аьзарлу республикайин дережайиъ айи духтрихьна гьаъру, хъа эгер мушваъра кюмек тувуз даршлу дюшюш гъабхьиш, уьлкейин ужударсдар духтрарихьна гьауз мумкинвалра ачуз. Учвуз лазим вуйи кюмек тувуз учу гьязур вуча.

Жигьил хизанарихьнара илтIикIураза. Эвленмиш хьайиз медицинайин ахтармишар гъайихай. Вахт ккимиди уьзур сагъ гъапIиш, хъана ужу шулу. Ихь республикайиъ пулсузди медицинайин ахтармишар гъахуру. Багьалу вахт гьавайиди маадапIанай. Вахтниинди бахтлу хизандин эйсйир йихьай.

– Раисат Наримановна, интервью тувбаз чухсагъул. «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйин вари коллективдин терефнаан уву гъюрайи дишагьлийирин машкврихъди тебрик апIурача, уву апIурайи баркаллу ляхниъ хъуркьувалар ишривуз.