1859-пи йисан 25 августдиъ имам Шамил йисир апIбалан кьяляхъ, Дагъустандин аьхювал апIувал Александрин, яна урус паччагьдин, хилиъ абхънийи. Дугъу, Дагъустан округариз жара дапIну, Табасарандиъ кIул’инди округ тяйин гъапIундайи.
Табасарандин кьибла тереф лезгйирин Кюре округдик (меркез – Кьасумкент), кафари Табасаран Гъяйтагъ округдик кибтIну (меркез – Маджалис) Гъяйтагъаринна Табасаранарин округ тешкил гъапIнийи. Думу ляхниин табасаранлуйир зат рази дайи, гьаз гъапиш табасаранлуйириз лезги чIалси, дарги чIалра аьгъдайи. Кар-бакар, аьрза-ферза гьабхьиган, сумчIуp-ягъчIвур километр душну, кьяляхъ дуфну ккундийи. Табасарандиъ кIулди округ тешкил апIбан бадали, паччагьдиз гизаф аьрзйир хътаънушра, халкьдин вакилар шубуб-юкьубан Петрограддиз паччагьдихьна аьрзназ гъушнушра, паччагьди дурарин ляхин дюз гъапIундайи.
Халкьдин арайиъ паччагьдикан вуйи наразивал йигълан-йигъаз артухъ хьуз хъюбгъю. Думуган паччагьди ерли кадрйир гьязур апIуз, дурарихьди Урусатдин шагьрариъ урхуз гъитри гъахьундар. Дагъустандин шагьрариз, округариз гъуллугь апIуз урусатдин банкирарин, мулкидарарин, хузайнарин, гъуллугъчйирин баяр гьаъри гъахьну. Дурари, ерли мулкидарарин, ханарин, бегларин ва амирарин тереф уьбхюри, халкьдиз иб дириври, дурарин аьрза-ферза ибак дарапIри гьахьну. Жараси арайиз дуфнайи гъагъи читинваларира халкьдин арайиъ гъалабулугъ’вал ипру.
Паччагьдин вахтари табасаран кьюб пайназ жара дубхьну имийи: сабпиб, ханар, беглар, амирар адру уьзден Табасаран (НитIрихъ, Диричв, Сугъакк мягьялар), кьюбпиб, Этег мягьял. Душваъ ханар, беглар, амрар ади, дурарин хиликк ккайи халкьариз ряятар кIуйи. Думуган хандиз, бегдиз чан хиликк ккайи нежбриз ккуни жюрейин амур, буйругъ апIуз ва чан кIул’инди вуйи гьюкмин жаза тувуз паччагьди тяйин вуйи ихтияр тувнади гъабхьну. Ханари хилиъ айи мал, мулк тадабгъури, аьжузвалиъ ахьнайи нежбрари паччагьдиз гизаф аьрзйир дикIури, чпиз цIибди вушра рягьятвал, яшамиш хьуз мумкинвал тувуб тIалаб апIури гъахьну. Амма саб жюрейииндира яшайишдиз рякъ дибрихърайи нежбрари паччагьдихьна Петрограддиз аьрзназ гъягъбан мясляаьт aпIypy. Дина гъягъру вакилариз рякъюн харж халкьдихьан уч гъапIнийи. Нежбрарин жини вуйи мясляаьтнакан хандиз хабар ади гъабхьундар. Дина гъягъюз кьюр кас ктагънийи. Дурар, чиб гъурхдар даршра, гаф-чIал аьгъю, инсандин уьмрин гъадри айи, дерин фикрарин, абурлу аькьвлин сагьибар вуйи. Дурари, ханарин хиликк яшамиш шулайи нежбрарин уьмрин гьякьикьат ва яшайишдин сурат дюзди улупбан бадали, паччагьдихьна пеъ гъабхуб мясляаьт aпIypy. Пеъра хьади дурар Петербургдиз хъуркьру. Паччагьдин мягькамайиз хъуркьубси, дурар паччагьди сюгьбатназ кьабул дарапIди, шубудпи йигъан сяаьт йицIубдиъ кьабул апIбанди гъахьнийи.
Дурари тIуларикан дубхнайи зимблиъди чпихь хьайи пеъ уьбхюрайи. Шубудпи йигъ дуфну хъубкьу, сяаьт йицIубдиз йицIуб дакьикьа ккимиди дурари, жан илмиди пеълин паплар улдудну, гьязур aпIypy. Вахт тамам гъабши, паччагьдин буйругъ, бюрмиш тамам aпIpy нукри дурариз паччагьдихьна гъягъюз ихтияр тувру. Дурар, раккнар тIаъну, салам тувну, идарайиъ учIвру. Яшлу нежбриз дусру йишв улупуру. Дагъустандиан дуфнайи хяларихьан дугъу дерди гьерхру.
Дурари, ярхи ихтилат дарапIди, чпихь хьайи улдубднайи жан али пеъ паччагьдин столиин дибтру. Паччагь мюгьтал шулу. Нежбрарихьан, му пеъ гьаз гъабхиб вуш, гьерхру. Нежбрари кIуру: «Паччагь, уву сагъ ишри, учу гьадму яв улихь хьайи улдубднайи пеъси гъяцIлиди, фукIа адарди, я жилик, я завук пай ктарди, аьжузди, баяр-шубар уьрхюз саб мумкинвалра адарди, жан али майтарси, яшамиш шулача. Рягьимлу паччагь, – давам aпIypy нежбри, – яв аьхювал, учу Аллагьдин лукIар вуча. Аллагьди тувнайи ужувларик диндин улупбариинди варидин пай ка, кIура. Амма думу Аллагьди инсанариз тувнайи уьмрин бахтнак, табиаьтдин девлетнак ич, Дагъустандин касибарин, пай ктарич. Учухь ханари дурар вари халкьдихьан тадагъна, халкь чпин муздурвалиъ тIаъна. Нежбрарин, жямяаьтдин ихтиярнаъ элеъру гьяйван, ккибтIру йиц, ккудубзру хюни, марччар-цIигьар гъитрадар. Учуз ханари зулум, аьзаб-аьзият тутрувбан бадали ва, шулуш, учуз азад уьмур тувуб ккун апIури, дуфнайидар вуча. Яв аьхювал, учуз рягьим апIуб, учу азад апIуб увкан тIалаб вуйич», – дупну, нежбрари чпин дерди aпIypy.
Паччагь дурарин дерди чан къанундиз дибдиан къаршу вуйибдин гъавриъ ахъру. Дурар дидисну дустагъ апIузкьан дурарикан хъял гъюру. ЧIур дапIнайи машниинди, хъял кайи улариан лигури, паччагьди дурариз кIуру:
– Гъарахай ичв ватандиз. Вари хьиди, амур апIурза, – дупну, паччагь дуснайи йишвлан гъудужвну, лицуз хъюгъру.
Нежбрар, паччагьдин жавабниин рази дарди, идарайиан удучIвнийи.
Гъулаз гъафи Пачалайина Загьири варибдикан касибариз ктибтуру. Ихтилатнахъ хъпехъурайидарикан сари гъапи:
– Учу, учву паччагьдихьан аьхю шадвал, касибариз цIийи ихтиярар хур кIури, ккилигури айча, – дупну, кIул дерд кади мухриъ ипу. Дугъан гъаншариъ дуснайири, хил тIубччвури:
– Эй, аьжузар, учву фтикан улхурачва! Абйирин мисал айиб ву: жанаври жанаврин йикк ипIурдар. Хъа паччагь гьадму жанаврарин кIул, башчи дарин? Халкьдин ифи убхъурайи аждагьа гьадму дарин? Учву шлик умуд киврачва? Ихь дердназ дарман aпIpyp адар!
Варидари, дугъан гафар тасдикь апIури, кIулар гъутIурччву.
Нежбрар сад йисан, хьуд йисан, йицIуд йисан ужувлариз, рягьятвалариз ккилигури гъаши, амма саб ужувлан хабарра дурариз паччагьдихьан гъабхьундайи.
Халкьдин арайиъ ханар, бегларихьна вуйи даккнишин йигълан-йигъаз гъати хьуз, хъа ханари зулум айибтIан гужал апIуз хъюгъю. Дурарин арайиъ айи зидвалари гъулан нежбрар ханариз къаршуди удучIвуз мажбур гъапIу. Дурарин амур, буйругъар инкар апIуз хъюгъю. Ханари, беглари, амирари саб-йишв’инди Дагъустан областдин аьхюдариз, Табасарандин гъуларин нежбрар паччагьдиз къаршуди удучIвна, паччагьдин къанунар инкар aпIypa кIури, хабар тувнийи. Думуган Дербентдин гъалайиъ паччагьдин къушмарин гарнизон дебккнайи. Дурарин ляхинра гъулариъ паччагьдиз, ханар-беглариз къаршуди гъудужву нежбрарин бунтар терг апIуб, дурар ктIушвуб вуди гьабхьну.
Думу ляхникан вуйи хабар паччагьдихьнара хъубкьнийи. Паччагьдин амур тамам aпIypи, Дербентдин кьушмарин гарнизондин начальникди Табасарандин нежбрарин бунт терг апIбан бадали дина саб батальон гъазгъар гьаънийи. Дурари, ханарин, бегларин метлебар бегьем апIури, саб судра дарапIри, тахсир ктру нежбрар йивну йихури, хуларик цIийир кирчри, йицIбариинди нежбрар Сибириз алдауру. Кюлфетвалиинди Сибириз алдаурайи Нежефди, гъурд тIубччвури, гъапи: «Учву гъи нежбрар гъирмиш апIурачва, закур ичв кIул’ина, ичв паччагьра хъади, учву терг aпIpy йигъ гъибди, сабан дарш сабан му дюн’яйиз cap рягьим, дюзвал хьайи инсан гъиди!»
Гъазгъар дагъларизди гьюра кIуру хабри халкь дурариз къаршу вуйи дявдиз гьязур хьуз гъитру. Халкь Гьесихъ гъулан багахьна уч хьуз хъюгьру. Гьесихъ малла Шихкерим мистаъ жвуми гъудгниз гьязур шулайи. Гъулхьан ярхлади айи ягъал таблиин гъаравлар дийигънайи. Дурариз исккан дерейиъди гъюрайи гъазгъар гъяркъю. Гъаравларикан cap, зарбди гьяйван жабгъури, гъулаз гъафи. Дугъу дишлади жямяаьтдиз ва гъулан гъирагъдиз уч духьнайи халкьдиз гъазгъар гъюрайиваликан хабар тувру. Рякъюн уламар уьрхюрайи гъаравлари гъазгъариз ачухъ майдандиз удучIвуз мумкинвал тувру. Дагълуйир рукаригъ, укIаригъ ва, жилин айитI ичIар дапIну, фурариъ учIвну, жин духьнайи. Дурари хабарсузди вари терефарихъанди душмандиз йивуз хъюгъю. Гъазгъарира жавабнан йивбар ккергъу. Дагълуйир гьар терефнаан багахь улучIвурайи, йивбариз, йихбариз дилигри, гъярхьру, дявдиъ учIвру. Дяви лап хябяхъдин аркбандизкьан давам гъабши. Сагъди имбу гъазгъар дявдин майдандиан чиб гъафиси кьяляхъ гьергру.
Дяви яваш гъабшиган, майтаригъ лицурайириз дукIну дахънайи малла Шихкеримдин майит рябкъюру. Думу ишури майтиин алархьуру ва халкьдиз гьарай aпIypy. Халкьди Шихкеримдин майит хулаз гъабхуру.
Шихкерим йикIбакан вуйи хабар вари Табасарандиз тарабгъу. Шубудпи йигъан дугъан майит кивбанди гъахьи. Вари йишвариан агъзрариинди халкьар уч духьнайи. Гьаму хабрихъ кьибла терефнан Табасарандиъ гьадму вахтна участокдин начальникди ляхин апIурайи Лезгистандин машгьур аьлим Алкьадари Гьясан-Эфендира дуфнайи. Дугъу накьвдихъ вяаьз гъапIу. Халкь дугъкан гизаф рази гъаши. Вяаьз апIбалан кьяляхъ, дугъу накьвдихъ Шихкеримдиз бахш дапIнайи чан шиирра урхуру.
ШИХКЕРИМ
Душмандихъди гъати вуйи женгариъ
ЦIайлапандин кюлси архьу Шихкерим.
Варждиз жаваб тувру ният ай фикриъ,
Баркаллу абйирин насил Шихкерим.
Уву архьигана дявдиъ гъазават,
Дагълар-дашлар гъаши ув’ин аьламат.
«Аьлира дуфнайкIан яраб Гьясратал?!» –
КIури, ву гъяркъкьандар гъахьнийи мюгьтал.
Яваш дайи игитрин хлиъ зат гъилинж,
Душман али йишв’ин апIурайи динж.
Гъюнин зийнариан ифи ебчури,
Женгнаъ айи гъучагъ дийигъну ликри.
Рягьмат хур наслари даим ув’ина,
Баркаллагьдин таж тувунва наслихьна.
Гьаму гафар тувраза яв халкьдихьна,
Шаир Гьясан шагьид гъахьну, Шихкерим.
1877-пи йисан табасарандиъ гъабши халкьдин бунт гьам паччагьдин аьдалатсуз къанунариз, гьамсана ерли йишван гьюкмин сагьибар вуйи, битIариси халкьдин ифи убхъурайи аждагьйириз къаршуб вуйи. Думу бунтар яваш апIбан бадали ва бунт гъитIибкку, думу тешкил гъапIу ва дидиз регьбервал туву касар, ахтармиш дапIну, аьгъю апIбан бадали, кьибла Табасарандин гъулариз, Хивна ва Яраккна, Дербентдин гарнизондиан паччагьдин кьушмарин частар гъафнийи. Дурар тамам саб вазликьан гъузнийи. Ахтармиш апIбарин натижайиъ дурари хайлин инсанар гьам Дербентдин дустагъханайиз, гьамсана ярхла Сибириз алдаънийи. Гьадмуган Яргъил гъул’ан вуйи Сийидрин Мердан кюлфетвалиинди Сибириз алдаънийи. Думу рякъ’ин апIуз мирас-варисар, гъуландарикан гизафдар Дербентдизкьан гьушу.
Шиклиъ: Аьлим ва шаир Алкьадари Гьясан-Эфенди
https://zoritabasarana.ru/rubriki/gazeta/item/8360-tabasarandi-bunt
Аьхир гъюру нумрайиъ
