Ашул тяриф апIуз ккунидар,
Ашул лап тярифназ лайикь вуйидар,
Ашул му девриъ абйирин мисалар
ЦIийи мянайиинди пуз ккунидар.
Гьарсаб гьядисайиз чан вахт, гьарсаб гафназ чан мяна айиб ву. Амма саспидари гаф чаз хас дару мяна-йиъди ишлетмиш апIуру. Йиз фикриинди, думу чIал аьгъдрувалин ясана кучIлиинди вушра учв улупуз ккунивалин лишан ву. Магьа «аьлим» кIуру гаф. Хусуси мянайиинди му гаф саб кьадар илимдиин машгъул вуйириз, саб кьадар илимдин дережа айириз дупну ккунду.
Амма саспидари улихьди аьраб чIалниинди урхуз ва бикIуз аьгъюдаризра аьлимар кIура. Мисалназ, ХХ аьсрин кьялаъ (советарин вахтна) яшамиш гъахьи касар: УртIларин Ханмягьямад, Акъ’арин Ханмягьямад, ЦIурутIларин Сулейман ва жарадар аьлимар ву кIури, ихь диндин газатдиъ швнуб-сабан гъябкъюнзуз. Думу газатдиз гизаф макьалйир дикIрур УртIларин Ханмягьямад халуйин бай ву (Дагъ.Огнийиъ яшамиш шула).
Му касар аьлимар ваъ, совет вахтариз гъузнайи динагьлийир вуйи. Дурариз гьярака алдарди дибикIнайи аьраб хатIкьана урхуз аьгъдайи. Аьраб чIалназ кьюб жюрейин хатI а: куфи хатI ва аьдати аьраб чIалнан хатI [Гьякьди кIуруш, кьюб ваъ, йирхьуб жюре ву – куфи, насх, рука, сулюс, мухаккак, насталик – редак]. Куфи хатI сабпи ражари Куфа шагьриъ либхуз хъюгъю уткан хатI ву кIури, дид’инди дибикIнайиб урхуз шлу кас гъи, гъагишра, ихь райондиъ дихъудар.
Хъа йиз макьалайиъ Жвул’арин халис аьлимарикан пуз ккундузуз. XIX аьсриъ Жвулли гъулаъ йицIурихьна аьлимар ади гъахьну. Дурарикан ктибтайиз, саб бицIи дюшюшдикан улхуз ккундузуз.
Му гьядиса 1848-пи йисан гъабхьиб ву. Мажвгларинна ГъванцIларин мулкдин гьякьнаан гьюжат ади гъабхьну. Гьаму месэла гьял апIуз Гьяжи-Аьбдуллагь Алкьадари – Гьясан-Эфенди Алкьадирийин адаш гъюру. Дугъу мина шагьидар вуди 20-тIан артухъ гъулариан касариз дих апIуру, гьадму гьисабнаан Гъвандккарин Гьяжикьуттайизра. Месэла гьял апIбан документ гьязур апIуз Жвул’арин Ханмягьямаддиз теклиф апIуру. Магьа думу документ:
«Гьякьикьи «мясляаьт» Юсуфхан гьюкмин кIулиъ айи вахтна ва майсум Султан Агьмед вуйиган ва дурар гъафиган гъапIну (гьижрайиинди 1276-пи йис – 1848-пи йисаз барабар шула)». (Гьясанов М.Р. «Табасаран халкьдин тарихдин ва культурайин месэлйирикан», Мягьячгъала, 2016 й. 168-пи маш).
1984-пи йисан Жвулли гъулаз тарихдинна археологияйин экспедиция гъюру (дидин кIулиъ А.Р.Шихсаидов айи). Му экспедицияйи тасдикь гъапIганси, Жвулли гъулаъ хьуб медресе ади гъахьну. Дурариъ Ханмягьямад-Эфенди ва дугъан бай Гьяжиаьли-Эфенди лихури шулу. Му аьлимар аьраб чIалнан китабарихъди ва жара сочиненйирихъди таниш вуди гъахьну. «Сочинение Абдурахмана Джами ал-Фаваид, ал-Дийаийа, комментарий по основам синтаксиса» кIуру китаб узу СССР-ин илмарин Академияйин ИЯЛИ-йин Дагъустандин филиализ багъиш гъапIунза – гьамус думу хилариинди дидикIнайи китабарин отделиъ а. Думу китаб, хил’ан хилиз гъябгъюри, 125 йисан урхъар ктахьайизкьан гъилибхну. Китаб гъурхдари дидин гъирагъарихъ чпин ччвурар гъитну: «Аьли-Эфендийи, Гум’арин Мурадяли-Эфендийин бали, Гьесхъарин Шихкеримдин бали, гунгьар кайи лукI Шябну, му китаб чIатху аьлим вуди гъахьи Жвул’арин Ханмягьямад-Эфендийин балихь, кьюбиб мистариз гьяждиз гъушу аьхю аьлим Гьяжи-Аьли Эфендийихь 1301-пи йисан (гьижрайиинди), яна 1887-пи йисан урхуз хъюгъну. Китаб гьацира аьлимар вуйи ТIюргъярин Гьюсейнди, Гюгьрягъярин Нурмягьямеддин бай Исмяили, Гум’арин Мирзайи ва гь.ж. гъурхну». (Гьясанов М.Р. «Табасаран халкьдин тарихдин ва культурайин месэлйирикан»).
Ханмягьямед-Эфендийин бай Гьяжиаьли-Эфенди, гьяждиз гъушур, кьюб ражари Меккайиъ ва Мединайиъ гъахьну. Думу кьяляхъ гъюруган, Ямбу-эль-Бахар шагьриъ иццру шулу ва гьадушваъ рягьматдиз гъягъюру. Гьадму Ямбу-эль-Бахариъ дугъан накьв а. Дина гъушу аьлимар накьвдиина зияратдиз гъягъюру. Гьаму Гьяжиаьлийин тешкилувалиинди Жвуллиъ диву мист ва чIвурд гъира лихури ими. Гъи гьадму мистна чIвурд федералин мяна айи ядиграр духьна. Дидин 150 йистIан артухъ ву. Мистан узу тяриф гъапIишра, мист тартиб апIбан утканвалин гъавриъ хьпан бадали, думу жвуван улариинди дябкъну ккунду. Мист ва чIвурд диву устйирин тяриф дарапIди гъибтуз даршул, гьаз гъапиш, Жвулли гъул устйиринна аьлимарин бина вуди гъабхьну.
Ханмягьямад-Эфендийиз кьюр бай ади гъахьну. Гьяжиаьли-Эфендийин бай Малла-Аьзиз чан адашдин шилнаъди гъягъюру. ХХ аьсрин 20-30-пи йисари думура аьхю аьлим духьнайи ва Улуз гъулаъ лихури гъахьну. Чпин адаш гъакIиган, Малла Аьзиздира Жвулли гъулан медресейиъ дарсар кивуз хъюгънийи. Дявдин йисари дустагъдиз гъухур, думу кьяляхъ гъафундар.
ХХ аьсрин кьялариъ гъулаъ аьраб чIал аьгъю гизаф аьлимар ади гъахьну. Гьадрарикан сар Малла Мягьямад ву. Думу СиртIич кьазиди гъилихну. Малла Мягьямадна Къара Гьяжи сабан АхьитI лихури гъахьну. Кьюд йислан Малла Мягьямад СиртIична кьазиди гъягъюру. Малла Мягьямаддинна Гьясан-Эфенди Алкьадарийин илимдин гьякьнаан ижми аьлакьйир ади гъахьну. Му аьлакьйирикан Мягьямед Аьбдуллаевич Аьбдуллаевдин 1968-пи йисан Москвайиъ «Наука» чапханайиъ чапдиан удубчIву «Дагъустандин мярифатчйир» китабдиъ дибикIна.
Къара Гьяжи АхьитI Бейбала-бегдихъ лихури гъузну. Къара Гьяжйирин тухум думу касдилан тина гъябгъюра.
Гьадму вахтари Жвулли гъулаъ хъана аьлимар айи. Дурарикан 2 кас Кюрягъ лихури гъахьну. Сариз Аьбдуллагь кIуйи, тмунурин ччвур кIваин илимдариз. Гизаф йисари Кюрягъ лихбаз лигну, дурар чпин васиятниинди думу гъулан накьваригъ кивна.
Сарсана аьлимдикан дарпиди гъитуз шулдар. Дугъан ччвур Гьяфиз вуйи. Думу гипноздин гьунарар кайир вуди гъахьну. Гьаму аьлимариз куфи хатIра, аьдати аьраб хатIра, дид’инди урхуз ва бикIузра аьгъяди гъабхьну. Уччву хатIар ву кIури, кьюбиб хатIарра сабси лихури гъахьну. Жвул’арин аьлимариз бикIуз ва урхуз аьгъюваликан хабар мистан цаларира тувра.
Жвулли гъул аьлимарииндиси, устйирииндира машгьур ву. Устйирин устадвал, зиихъ дупнайиганси, федералин мяна айи ядиграри тасдикь дапIна. Гьарсаб тухум саб кеспнан эйсйир вуйи. «Маллакьар» кIуру тухум чIатху аьлим Ханмягьямад-Эфендийилан тина ккебгъну. Устакьар рукьан устйир вуди гъахьну. Му тухмин вакилар Мирзаевар вуйи, дурари гъулан мяишатдин алатар, гьятта яракьра кмиди гьязур апIури гъахьну. Къурбановарин тухум: Муслим ва Гьясан; М.Мурадов, Аьбдуллагь Мурадов; Мягьмуд ва дугъан баяр Аьли ва Исуф.
Жвуллиъ гъвандин устйиринра аьхю тяриф ади гъабхьну. Мушваъ гъван утIубчру, гьацира харатчи устйирра айи. Дурарин хиларин устадвалин шагьидвал мистан цалари ва чIвурду апIура. Хъа мистан айитI айи мурхьли харатчи устйирин тяриф апIура. Дициб накьишдин ядигар саб йишваъра айиб дар. Саб къалпвал ктарди пуз шулзухьан:
Табигъ ву ижми гъванра, ругси,
Жвул’арин устйирин хилариз.
Табигъ ву дурарин гьунарназ
Гъван, рукь, гакIулра дарпиди.
Жвулли гъулан яш 1200 йистIан артухъ ву. Гьаци вуйивал гъулаз гъафи Урусатдин аьхю аьлимари тарихдин ядигар вуйи накьвдин шибдиинди тасдикь гъапIну. Гьадму шибдик куфи хатIниинди дибикIнайи бикIбар ка. Гьаддиинди гъулан тарих улупна.
Мист тикмиш гъапIу гъвандин устйир юкьур ву. Мистан раккнарин зиин али гъвандик дурарин ччвурар ка. ЧIвурд гъапIдаринра ччвурар мялум ву. Сар Сеэрин тухмиан уста ТIагьир халу, тмунур Мегьендйирин тухмикан Агъамирзайин бай Агъариза ву.
Гъабарин устйир ЧIеччерин тухмиан, Бедерин тухмиан, Ажарин тухмиан ву. ЧIеччерин тухмиан: Муртазаев Р., Муртазаев Аьли; Бедерин тухмиан Гьяжикъурбан, Мирзаханов Рамазан, М.Мягьямад, Ажарин тухмиан: Ханар, Селимхан, Сафаряли, Жигьан баб ву. Сахси, штун кIулар апIрудар Шихяриз, Агъамягьмад вуйи.
Накьиш адабтIру гакIвлин ва гъвандин устйир КIуркIум Навруз, Гьяжикерим, Аьбдулкерим, Шисин, Аьлимирза – Агъаризайин бай вуйи. Гьамрар юкьридра чархлин гъядар иливру устйирра вуйи.
Гьаму касарикан сабкьан йигъинжагъдиъ кIури шулдар. Гьарури, тярифназ лайикь вушра, даршра, чпинур улупури шулу. Мурар фужар вуш, дурар тярифназ лайикь вуш вая дарш, аьгъю апIри.
