Гюльнара Мягьямедова
6-пи июнь урус литературайин ва культурайин лишанлу йигъ ву, фицики 1799-пи йисан гьадму йигъан машгьур шаир ва писатель, гьамусдин деврин урус литературайин биначи, ихь уьлкейин гьарсар касдизси, вари дюн’яйиз адлу кас Александр Сергеевич Пушкин бабкан гъахьну. Дугъан эсерари урус чIал ва урус культура девлетлу гъапIну. Гьаддиз 6-пи июнь Варихалкьарин урус чIалнан йигъси къайд апIура. 2024-пи йисан А.Пушкин бабкан духьну 225-пи йис тамам гъабхьну.
Варихалкьарин урус чIалнан йигъахъди аьлакьалу вуди, учу редакция-йиъ Табасаран райондин Хюрикк гъулан агьали, 53 йисандин арайиъ мектебдиъ урус чIалнан ва литературайин дарсар киври гъилиху мялим ва шаир Гьяжимягьямед Гьяжиевдихъди сюгьбат гъубхнийча. Думу сюгьбат исихъ туврача.
«Дагъустандин мектебариъ урус чIалнан ва литературайин дарсар варитIан важиблударикан ву. Мидланра савайи, гизаф миллетар айи Дагъустандиъ урус чIалну жара миллетарин агьалйирихъди сюгьбат гъабхуз мумкинвалра тувра. Белки, узу кесп ктабгъувал гьаддихъди аьлакьалу вуди гъабхьуншул.
Узу мектеб ккудубкIбан кьяляхъ армияйиз гъушнийза. Армияйин кьяляхъ Дагъустандин гьюкуматдин педагогвалин институтдин филологияйин факультет заочно дурхну ккудубкIунза. Йиз мялимвалин рякъ Гьесихъ гъулаъ ккебгъбан классариъ дарсар кивбалан башламиш гъабхьнийи. Думу вахтнан бицIидариз урус чIал’инди гъийин бицIидаризси ужуди гаф-чIал апIуз аьгъдайи. Гьаддиз, бицIидариз урхуз-бикIуз улупуб читинди алабхъуйи. Мектебдиъ сабпи классдихъан хъюгъну, баяр-шубар урус чIалнан грамматикайихъди, литературайин бицIи эсерарихъди таниш апIуйза. ЦIиб вахтна Гьесихъ мялимвал дапIну, узу багъри Хюрикк гъулаъ урус чIалнан ва литературайин дарсар кивуз хъюгънийза.
Саризра жиниб дар, мектебдиъ тербия тувбан ляхниъ литературайин эсерари аьхю роль уйнамиш апIура. Машгьур шаирарин ва писателарин эсерари инсандин рюгьнанна эдеблувалин хасиятар артмиш апIуру. Гьелбетда, ккебгъбан классарилан хъюгъну, урус литературайин дарсариъ А.С. Пушкиндин яратмишари лайикьлу йишв бисура. Дугъан эсерари дугъривал, рягьимлувал, гьякьлувал тербияламиш апIуз кюмек тувра. А. Пушкинди чан эсерариъ гьацира зиндикьвал, гьярисвал, гьярамзадавал, лутивал, жасусвал, кучIал апIувал тянкьид апIура. Дугъан яратмишарин игитар дугъридар, ужудар, рягьимлу юкIв айидар, Ватан ккунидар ву. Думу гъиллигъар хасиятнан дицдар лишнар, 18-пи аьсриъси, гъира важиблуди гъузра. Гьаддиз, аьхиримжи йисарин мектебдин программайиан гизаф авторарин эсерар адагънушра, гизаф писателарин эсерариз тувнайи сяътар кам гъапIнушра, А.С. Пушкиндин яратмишар гьадмуганси гьамусра машгьур вуди гъузра», – давам гъапIнийи Гьяжимягьямед Гьяжиевди.
А.С. Пушкиндин яратмишарикан улхури, ич сюгьбат яваш-явашди Гьяжимягьямед Гьяжиевди чав фици шиърар дикIуз хъюгънуш, гьадму темайихъна гъафнийи. Гьяжимягьямед Гьяжиевдиз, гизаф йисари мектебдиъ ужуди зегьмет зигбаз дилигну, «Дагъустандин лайикьлу мялим», «Кьялан образованиейин гьюрматлу гъуллугъчи» ччвурар тувна, думу мялимвалин зегьметнан ветеранра ву.
«Узу мектебдиъ урхурайи вахтнара А.С.Пушкиндин, М.Ю. Лермонтовдин эсерариин юкIв алир вуйза. Гизаф шиърар кIваъландира аьгъяйзуз. Дицисдар авторарин шиърари инсандик гьевес капIру. Миржибпи классдиъ урхурайи вахтна табасаран чIалниинди хьадукраз бахш дапIнайи сабпи шиир узура гъибикIнийза. ГъибикIу шиир райондин «Колхоздин уьмур» газатдиз хътапIнийза. «Шиир тартиб дапIну ккунду» кIури, редакцияйиан думу кьяляхъ гъапIнийи. Тартиб апIбан кьяляхъ шиир газатдин машнаъ тувнийи.
Армияйиз гъягъяйиз, саб ацIу тетрадь кабцIну, шиърар дидикIну гъахьнийиз. Хъа гьаз-вуш думу ляхин дипнийза. Институтдиъ урхурайи вахтна узуз ужур дуст айзуз – Жвулли гъул’ан вуйи Аьбдулисей Гьясанов. Саб ражари дугъу узуз чав гъибикIу шиир гъурхнийи. Гьадмуган дугъакна улихьнаси узура шиърар дикIури хьуваликан гъапнийза. Гьаддихъантина гъулан уьмрикан макьалйир, шиърар дикIури, газатдиз хътаури гъахьунза. Шиърар тартиб апIуз Пирмягьямад Кьасумовди кюмек апIури шуйи.
Дидхъанмина, эсерарин художествойин дережа, шиърарин тясирлувал ва яратмиш апIбан устадвал за апIури, цIийиб абгури, сатIланди вуйи гъварчариъди, «Артурин луф», «Гьевеснахъди улхуб», «Гьевеснан мукьмар» ва жара китабар чап гъапIунза», – гъапнийи ич сюгьбатнан аьхириъ Гьяжимягьямед Гьяжиевди.
А.С. Пушкин бабкан гъахьи йигъаз бахш вуди, библиотекйириъ, поэзияйин хулариъ гьар йисан серенжемар гъахури шулу. Исихъ Гьяжимягьямед Гьяжиевди табасаран чIалназ таржума гъапIу урус шаирин машгьур шиир туврача.
Александр Пушкин
Кьюрдун хябяхъ
Кулкин гъюмру ккебкри а зав,
Йифун дестгар лицуз гъитри;
Гагь нахширси рабгуру чав,
Гагь ибшуру му бицIирси,
Гагь гъазмайин гъваин йирси
Швумарихьди сес апIуру,
Гагь энгел вуй юлчийиси
Ич унчIвик чан тIубар кучру.
Ич йирси дубхьнай гъазмайиъ
Гьам гъамлу ву, гьамсан мучIу.
ГьапIуз уву, кьаби баб йиз,
Ккебехъну деънава унчвIихь?
Дарш кулкин гъагъи рагбари,
Йиз дуст, инжиклу дапIнаву?
Дархьиш, чухрайин жужжари
Уву суствалиъ тIаънаву?
Убхъурхьа, йиз рягьимлу дуст,
Касиб живан вахтнан юлдаш.
Убхъурхьа, ихь дердер хьуз суст.
Набшди кружка? ЮкIв хьибди шад.
Мяъли апIин зуз, жакьв фици
Сикинди яшамиш шуйиш.
Мяъли апIин зуз, риш фици
ГвачIнин ухди штуз гъягъюйиш.
Кулкин гъюмру ккебкри а зав,
Йифун дестгар лицуз гъитри;
Гагь нахширси рабгуру чав,
Гагь ибшуру му бицIирси,
Гагь гъазмайин гъваин йирси
Швумарихьди сес апIуру,
Гагь энгел вуй юлчийиси
Ич унчIвик чан тIубар кучру.
