Зубайдат Шябанова
Курскдин ругариин гъахьи женгар Ватандин Аьхю дявдин тарихдиъ, Сталинграддин дявдин кьяляхъ, варитIан гъизгъиндар ва кIваълан дурушрудар гьисаб дапIна.
Курскдин женгар 82 йис улихьна, 1943-пи йисан июлин вазли ккергънийи. Гьадму йисан кьюрдну, Уьру армияйин эскрари немцар ихь ругарилан терг апIурайи вахтна, Восточный Украинайиъ вермахтдин мюгькамди яракьламиш духьнайи кьушмари гужли гьюжмар гъахури гъахьнийи. Душваъ, Советарин Союздин ва Германияйин кьушмарин арайиъ ригъ алабхъру терефназди 200 километр манзил ади, Курский декку кIуру ачухъ йишв арайиз гъафну. Германиейин командование гьадму дагъдиин дявдин контр-операция гъабхуз гьязур шулу.
Чпин планар кIулиз адагъури, немцари 1943-пи йисан апрелин вазли «Цитадель» код али операцияйин план гьязур апIуру. Думу гъабхбан бадали варитIан мюгькамди яракьламиш дапIнайи кьушмарин 50 дивизия, гьадму гьисабнаъди 16 танкарин, 2-пи ва 9-пи армияйин дахилнаъ айи кIул’инди вуйи хайлин дестйир, танкарин 4-пи ва гьацира «Кьибла» армйир «Кемпф» кIуру оператив дестйирин дахилназ хуру.
Курскдин деккуйиин дяви гъабхуз Германияйи 900 агъзур эскер, 10 агъзуртIан артухъ пушкйир, минометар ва жара яракьар, 2245 танк, 1781 самолет гьязур гъапIнийи. Хъа думуган Советарин Центральный, Воронежский ва Степной фронтариъ 1,9 миллион эскер, 26 агъзур пушкир, минометар ва жара яракьар, 4,9 агъзур танк ва 2,9 агъзур самолет ади гъахьну.
1943-пи йисан 5-пи июлиъ немцари Орел ва Белгород шагьрарин терефариан Курскдиина гьюжум ккебгъу. Курскдин багахь Прохоровдин чюлиин 12-пи июли тарихдиъ танкарин варитIан къурхуллу женгар ккергъну. Кьюбиб терефариан думуган дявдин чюлиъ чиб-чпихъди 1,2 агъзур танк женгназ удучIвну. Гъизгъин гьюжмариъ вермахтдин 400-дихьна танк дагъитмиш гъапIну, ва ихь эскрари немцар яваш-явашди кьяляхъ хъуржуз хъюгъну. Дяви гъизгъин шулайи. Му женгариъ магълуб хьуз саб терефназра ккундайи.
23-пи августди советарин кьушмари Харьков азад гъапIну. Уьру армия кьибла ва ригъ алабхъру терефарин аьтрафариъ 140 километр улихьна душну, Днепр нирин гагул терефнаъ айи Украинайин аьтрафар вари азад апIру гьюжмиз гьязур шулу.
Курскдин женгариъ совет эскрари немцарин 30 девизия, гьадму гьисабнаан 7 танкарин, дагъитмиш гъапIну. Гъийиху, зийнар гъахьи ва йисирвализ гъадагъу фашистарин уьмуми кьадар 500 агъзурихьна вуйи.
Думу дявдиъ советарин 255 агъзур эскер гъийихну ва бейхабарди гъудургну, 600 агъзуртIан артухъ эскрариз зийнар гъахьну.
Курск бадали вуйи женгариъ улупу гьунарариз лигну, 180 эскрариз ва офицерариз Советарин Союздин Игит ччвур тувнийи, 100 агъзуртIан артухъ эскрар жюрбежюр медалариинди ва орденариинди лишанлу гъапIнийи.
Совет эскрарин гьунарар ислягь уьмриъра гьархри адар. Гьаци 2007-пи йисан РФ-дин Президент Владимир Путинди Курск шагьриз «Дявдин машгьурвалин шагьур» ччвур тувну. Хъа думугандиз, 1983-пи йисан, Курский деккуйиин Ватандин Аьхю дявдиъ гъийиху эскрариз ядигар ачмиш гъапIнийи. 2000-пи йисан 9-пи майди Гъалибвалин 55 йисаз женгар гъахьи йишв’ин «Курский декку» мемориалин комплекс ачмиш гъапIнийи.
Гьяйифки, ихь аьхю абйири чпин жанар туври гъюбхю Украинайин ругариин гъи нацистари хъанара лик иливна. Гъи думу гъулар ва шагьрар, гьадму гьисабнаан Курскдин аьтрафар, Урусатдин игит эскрари, аьхю абйирин худлари нацистарихьан азад апIура.
КIваин дапIну ккундуки, 2024-пи йисан 6-пи августди ВСУ-йин 12 агъзуртIан артухъ эскрар айи кьушмар, гьюжум дапIну, Курскдин областдин Суджа шагьриъ, Глушковский, Кореневский, Суджанский районариъ архьну. Дурариз кьувватназ хъанара саб хайлин таза кьушмар гьаъну. БицIи вахтнан арайиъ танкаринна гъагъи техникайин кюмекниинди дурари Курский областдин 1268 кв.километр аьтрафар, гьадму гьисабнаан 56 гъул ва Суджа шагьур, дисуру. Нацистарин жергйириъ Грузияйин, Данияйин, Швецияйин, Норвегияйин, Великобританияйин, Латинский Америкайин ва жара уьлкйирин пулихъди дуфнайи боевикар айи. Окупантари ислягь ватандашарин хулар тIараш апIури, Урусатдин агьалйир кьабир-бицIир дарпиди йихури гъахьну.
Гъубшу йисан сентябрин вазли Урусатдин эскрари Курскдин аьтрафариин али швнуб-саб гъул азад гъапIну. Дидин кьяляхъ Урусатдин Президент Владимир Путинди Курский областдиъ 2 агъзурихьна ВСУ-йин кьушмар айи десте саб йишв’инди дагъитмиш апIбакан мялумат тувну.
Урусатдин эскрари, гьюжум гъабхури, чпи дидиснайи вари аьтрафар чпин гюзчиваликкна ва гьюкмихьна гъадагъуз хъюгъну. «Поток» операцияйиъ газран турбайин айтIанмина ихь 800-дихьна эскрар 15 километр жиликкди душну, Суджа шагьриъ учIвну, хабарсузди нацистариин алархьну.
РФ-дин Миноборонайин улупбариинди, Курскдин аьтрафариин нацистарин 44 агъзур эскер, 50-тIан артухъ танк, 200-тIан артухъ пияда кьушмарин дявдин машинар, 130-тIан артухъ бронетранспертерар, 1320-тIан артухъ дявдин бронированный машинар дагъитмиш гъапIну.
Ноябрин 21-пи йигъан ВСУ-йи Курскдин ва Брянскдин областарин аьтрафариина западдин ракетйир йивуз хъюгъган, Урусатдин кьушмари жаваб вуди гьаму деврин гиперзвуковой баллистический ракета «Орешник» Днепропетровск шагьрин дявдинна космический алатар гьязур апIру «Южмаш» заводдиина деебтуру. Урусатдин Президент Владимир Путинди гъапиганси, ихь «Орешникар» дерккуз шулу ПВО-йин ва ПРО-йин гъурулушар гьелелиг саб йишваъра адар.
Гьяйифки, Курскдин аьтрафар гьелелиг бегьемди марцц дапIну ккудукIнадар. Дяви давам шули ими. Аьхю абйирилантина дарагънайи бандеровцйирин ччивари гъи Украйинайин ва Малороссияйин жилариин агъавал апIури, агъу кайи кIару кюкю адабшвуз ккунди а. Хъа ихь эскрари жиликкан удубчIву гьарсаб кIару агъу, чпин кьувватлу лик иливури, чабхьиди.
