Айгуль Мягьямедова

Ул хъудрубкьрукьан хядари алабцIнайи завариз лигруган, инсандин кIулиз дяргъру фикрар шулдар. Аьгъдруб аьгъю апIуз ккунди, кюгьне вахтарихъанмина инсанди завун аьршра чаз табигъ апIуз хъюгъну. Космос ахтармиш апIбан сабпи проектар ихь жилихьан гизаф ярхла дарди ерлемиш духьнайи Вазлихъан ва Марсдихъан ккергъну.

 

1957-пи йисан 3-пи ноябриъ Советарин Союзди, Лайка лакIам тувнайи ху ади, аьршдиз спутник деебтнийи. ЦIиб вахтналан думу ху спутникдиъ гъабкIнийи. 1960-пи йисан 19-пи августдиъ космосдиз Жилин орбитайиина деету Белка ва Стрелка кIуру хуйир, 25 сяаьтнан арайиъ 17 ражари ихь планетайиан илтIикIну, зарар дархьиди кьяляхъ гъафну.
1961-пи йисан 12-пи апрелиъ Байконур космодромдиъ инсаниятдин тарихдиъ сабпи ражари вуди Юрий Гагарин ади аьршдиз гими деебтну. Жилилан саб ражари илтIибкIну, 108 дакьикьайилан сарпи космонавт айи гими Саратовдин областдиъ дубсну. Юрий Гагарин аьршдиз тIирхували космос ахтармиш апIбахьна цIийи рякъяр ачмиш гъапIну. Гьаддиз Урусатдиъ 12-пи апрель шаду гьядиса гъабхьи машквран йигъси къайд апIура.

 

Ригъдикан ва планетйирикан жикъи мялуматар

 

Ригъ жилтIан 300 агъзур ражари аьхюб ву.
Ригъ учв чав чалан 360 градус илтIибкIайиз, 25-35 йигъ гъябгъюру.
Ригъдин акв жилиина хъубкьайиз, 8,3 дакьикьа шулу. Алабхъурайи Ригъди акв туври имдрувал аьгъю хьпан бадали, инсандиз гьадму кьадар вахтра лазим ву.
Жил, Марс, Венера ва Меркурий айтIан планетйирси гьисаб апIура, фицики дурар ригъдихьна жара планетйиртIан багахьди ерлемиш духьна.
Жилинна ригъдин арайиъ айи манзил астрономияйин уьлчмйириинди гьисаб апIуру. Думу 149 597 870 километриз барабар ву.
Ригъдин гъурулушдиъ варитIан аьхюб Ригъ учв ву.
Ригъдиин али микIраан гьарсаб секунддин арайиъ ригъдин гъагъ саб тоннайиинакьан цIиб шула.
2006-пи йисан августдин вазлиз Ригъдин гъурулушдиъ 9 планета айи: Меркурий, Венера, Жил, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун ва Плутон. Гьадму йисхъанмина, Плутон бицIи планетйирин дережайиз адапIну, Ригъдин гъурулушдин планетйирин жергейиъ амдар.
Меркурий, Венера, Жил ва Марс рукьан ядро айивализ дилигну, жил айи планетйирси гьисаб апIура, хъа Юпитер ва Сатурн – газдин чIатху планетйирси, Нептун ва Плутон миркклин планетйирси гьисаб апIуру.
Сабпи ражари ригъдик тIагъмйир кайивал ихь эрайиз 800 йис улихьна Китайин аьлимариз гъябкъну. Ригъдик кайи тIагъмйирин йишвариъ температура имбу йишвариътIан цIиб ву.

 

Меркурий
Меркурий Ригъдихьна варитIан багахьди ерлемиш дубхьнайи планета ву. Душв,ин температура – 190-рилан +430-риинакьан за шула. Меркурий, диаметриъ 4879,4 км ади, ВазтIан (3474,8 км) саб кьадар аьхюди ву. Думу планета ригъдилан илтIибкIури, 88 йигъ шулу. Меркурий планетайин мяднариъ жиликкан ккадагъру мянфяаьтлу шей’ар гизаф а. Планетайин 75 проценттIан артухъ рукьан ядро ву.

 

Венера
Лап улихь вахтари Венерайиин уьмрин шартIар Жилиин алидарсдар вуди гъахьну. Хъа Ригъ аьхю шули, планетайиин али температура дигиш гъабхьну. Магнитдин поле яваш шули, Венера планетайиин али атмосфера амдар гъабхьиган, углекислый газдин кьадар гизаф гъабхьну, ва планета парникдиз ухшар гъабхьну. Венерайиин 462 градус манишин ал. Вулканар гьяракатнаъ айивалиан душваъ серный кислотайин мархьар ургъуру. Венера гизафси ахтармиш гъапIдар СССР-ин аьлимар вуйивализ дилигну, думу «советарин планетаси» гьисаб апIуру. Марс гизафси США-йин аьлимари ахтармиш гъапIну. Амсарин гъатар гизаф аливализ дилигну, Венерайиина ригъдин нурар хъуркьрадар. Думу планетайиз чIатху метеоритаритIан зарар тувдар, жвиллидар атмосферайиъ ургуру.

 

Жил
Аьлимарин ахтармишариинди, Жил чIививал али гьелелиг тек саб планета ву. Гьюлер, океанар ва атмосфера айивализ дилигну, дидиз «жангар планета» кIура. Жил арайиз дуфну, 4,54 миллиард йисар ву.
Жил учв лап гергмиб ву пуз шулдар, думу цIиб алчIабкIуб (эллипссиб) ву.
Литосферайин плитйир ришвувалиан вахтарилан планетайин жил, гъарзар-дерйир айи йишвар дигиш шулу. Антарктидайин миркклин бачкIи чаъ 70% марцци шид ва 90% жилин миркк уьбхюра. Гьар 200-300 йисак жилин магнитдин полюсари чпин йишвар цIиб дигиш апIура. Гьар йигъан космосдиан жилиина 100 тонн планетйирин арайиъ айи материал бушуругси абхьра.
Жилилан ригъдихьна вуйи манзил тахминан 150 000 000 километр ву. Жилиин али варитIан ягъал кIакI Эверест дагъ (8 849), варитIан аьхю ичI- Марианский впадина (-I0 9I6 метр) ву.

 

Ваз
Ваз гьюлиъ айи шид мина-тина гъябгъбаз тясир апIру ихь Жилин спутник ву. Гьар йисан Жилихьан Ваз 4 сантиметр ярхла шула. Ригъ гъибисган, Ригъдинна Вазлин аьхюшин сабси рябкъюру. Дици рябкъювал Ваз РигътIан Жилихьна багахьди ерлемиш дубхьнайивалихъди аьлакьалу ву. Ихь ЖилиинтIан Вазлиин жилихьна зигуб 6 ражари зяифди ву, яни мутмйир-шей’ар 6 ражари пучIуди шулу. Атмосфера адрувализ дилигну, Вазлиин, лавлан дархьиди, дишлади йишв улубкьуру.
1969-пи йисан 20-пи июлиъ сабпи ражари вуди Вазлиина Америкайин астронавт Нил Армстронг гъитIирхну. Дидхъанмина Вазлиина 12 астронавт гъитIирхну.
Вазлиин аьршдиъ гъийиху космонавтариз скафандр али инсандин 10 сантиметр ягъли ядигар дивна.
Вазлиин жилиин лап цIибтIан дидрихъру промышленностдиз чарасуз лазим вуйи металлар ал. Мисал вуди гъадабгъиш, термоядерный реакторариз ва жара ракетйирихъ хъубзру убгрубдиз ишлетмиш апIру гелий-3.

 

Марс
Марсдиз «уьру планета» кIуру. Думу ччвур планетайиин ругдик рукьан оксид гизаф кайивализ дилигну тувну. Марс ихь ЖилтIан кьюб ражари бицIиб ву.
Ригъдин гъурулушдиъ айи планетйирикан варитIан ягъал дагъ Марсдиин ал. Дидин ягълишин 26 километр ву. Марсдиин жилихьна зигувал (гравитация) ихь ЖилиинтIан 62% цIибди ву. Мисалназ, ихь жилиин 100 кило гъагъ айи инсандин гъагъ Марсдиин 38 килотIан шулдар. Марсдиин сад йис 687 йигъан давам шулу. Думу планета ЖилтIан 6 ражари бицIиб ву.
Марсдиз Фобос ва Деймос кIуру кьюб спутник а. Гележегдиъ, Фобос дабгъури, Марсдиин Сатурндиинсиб гьялкьа (кольцо) илибшиди.
4 миллиард йис улихьна Марсдин атмосфера кислороддихъди девлетлуб вуди гъабхьну. Гьамус дици дар. Скафандр алдарди душв’ин гъузуз шулдар. Озондин гъат алдрувализ дилигну, Марсдиин радиация аьхюб ву.
Хядарин яшар рангниинди аьгъю апIуру. Хъа ранг температурайилан асиллу ву. Лизи акв туврудар жигьил ва лап урцру хядар ву, гъатху ранг – цIиб аьхюдариз, хъа уьру ранг лап йирсидариз хас ву. Уьру хядар инсандин улариз лап зяифдитIан рякъюдар.

Материал
Интернетдиан гъадагъуб ву