Гюльнара Мягьямедова
29-пи майди республикайин жямяаьтлугъдинна политикайин уьмриъ лап важиблу гьядиса гъабхьну – региондин кIулиъ айи Сергей Меликов Дагъустан Республикайин Халкьдин Собраниейихьна нубатнан ражари илтIикIну. Саки 4 сяаьтна давам гъабхьи Посланиейиъ дугъу республикайин уьмрин вари цирклариан дубхнайи ляхнин натижйир гъивнийи ва багахь гележегдиз вуйи планар ва чарасуз тамам дапIну ккуни ляхнар загьир гъапIнийи. Исихъ региондин главайи чан улхбаъ къайд гъапIу асас месэлйир туврача.
Чан улхбан эвелиъ Сергей Меликовди асас фикир Украинайин ругариин гъябгъюрайи хусуси метлеб айи дявдин операцияйиан жалб гъапIнийи, фицики 2022-пи йисхъанмина уьлкейин ва гьарсар агьалийин уьмур дигиш дубхьна. Хусуси метлеб айи дявдин операцияйин иштиракчйириз «гьамусдин вахтнан игитар» дупну, Сергей Меликовди Урусатдин игитар духьнайи дагъустанлуйирин ччвурар кудухнийи ва женгариъ гъийиху дявдин гъуллугъчйирин гьюрматназ саб дакьикьайиъ ккебехъну гъузувал мялум гъапIнийи.
«Миллетчивалиин гъалиб хьувал гележегдиъ насларин улихь ихь буржи вуйивалин гъавриъ ахьа. Урусатдин субъект вуйи Дагъустанди гьюкуматдин суверенитет уьбхбак, экономика артмиш апIбак, агьалйирин яшайишдин шартIар за апIбак лайикьлу пай кивра», – кIваин гъапIнийи Меликовди ва гъи уьлкейин саламатвал уьбхюрайи касарин уьмрин шартIар мюгькам дапIну ккунивал, дурариз лайикь гьюрмат апIувал асас вазифаси улупнийи. Гьаддиз Мягьячгъалайиъ сентябрин вазли СВО-йин иштиракчйирин гьюрматназ «Игитарин вахт» кIуру фестиваль гъабхуз планламиш дапIна. «Фестивалин вахтна ухьу, яракь хилиз гъадабгъну, ихь ислягь уьмур уьбхюрайи кьягьялар къаршуламиш апIидихьа. Дурар, чпиз гъизилин хядар ашра, адаршра, вари игитар ву», – Меликовдин му гафар уч духьнайидари гарччлариинди кьабул гъапIнийи.
Сергей Меликовди давам гъапIганси, республикайиъ СВО-йин иштиракчйириз ва дурарин хизанариз айи льготйир гьамусдихъантинара гьяракатнаъ гъузди ва дурар артухъра апIиди. Гьадрарикан саб – СВО-йин иштиракчйириз пулсузди жилин участокар тувбан гьякьнаан багарихьди правительствойи къарар адабгъиди ва къанундин проект респбуликайин парламентдиз хътапIиди. Дидлан савайи, «Ухьу сатIиди» кIуру федеральный проект уьмриз кечирмиш апIбаз республикайи 700 миллион манат пул деебтна, бюджетдин дару дакьатариан фондназ гьацира 400 миллион манат дуфна. Думу дакьатарин асас пай улупнайи метлебариз ишлетмиш дапIна.
Региондин главайи чан улхбаъ экономикайин артмиш’вализ артухъдиси фикир тувну. Дугъу къайд гъапIганси, республикайин тамам апIбан гьюкмин ва муниципальный органарин улихь дийибгънайи асас месэла республика уьлкейин улихь хьайи регионарин цIарназ хуб ву. 2023-пи йисан республикайин экономика 5 процент за гъабхьну. Хъа промышленность, гъулан мяишат, тикилишчивал ва транспорт — хъана артухъ.
Региондиъ агьалйирин маважибра 9 процентдин за гъабхьну, хъа гьамус думу хъана артухъ за дапIну ккунду.
Экономикайиз гъюрайи инвестицйирин гьяракат яваш шуладар, диди бизнесдихьди закурин гележегдиз умуд кади лигуз гъитра.
Гьюкмин органар вари терефарихъан предпринимателарин ихтиярар уьрхюз гьязур ву. Гьадму гьисабнаъди, гьюкуматди инвестицйирин проектар уьмриз кечирмиш апIуз конкурсарин бинайиин дарди, жилин участокар жара апIуз мумкинвалар тувди.
Республикайиъ бизнесдиз тешкиллувалин, мялуматарин, пулин кюмек тувбан бина арайиз дубхна, административ манигъвалар яваш дапIна, промышленный паркар ва экономикайин асас метлеб айи аьтрафар арайиз духна. Мисал вуди Каспийск ва Дагъустандин Огни шагьрар улупуз шулу – душваъ налогарин льготйир, ужуб инфраструктура, бицIи ва кьялан бизнесдиз кюмек айи экономикайин зонйир яратмиш дапIна.
Сергей Меликовдин гафариинди, республикайин дережайиъди Региондин инвестицйирин стандарт уьмриз кечирмиш дапIну ккудубкIну.
2023-пи йисан инвестицйирин чIатху проектариз чIанади 1,5 агъзур гектар жилин участокар тувну. «Ухьу республика улихь апIру 5 проект уьмриз кечирмиш апIурахьа. Думу проектариз 12 миллиард манат хусуси инвестицйир жалб дапIна, гьацира 1,5 агъзур кас лихру йишвар арайиз духна», – къайд гъапIну Сергей Меликовди.
Гьюкуматдин ва хусуси касарин уртахъ инвестицйир республикайиз жалб апIбан ляхин давам апIувал чарасуз ву. Дагъустандихьан Кафари Кавказин федеральный округдиъ экономикайин артмиш’валин центр хьуз хьибди, умуд кивра С.Меликовди.
«2023-пи йисан республикайиъ конкурсарин бинайиинди шей’ар масу гъадагъбан серенжемариъ (закупки) 1 миллиард манат кьяняаьт гъапIну. Къайд дапIну ккундуки, думу республикайин тамам апIбан гьюкмин идарйири масу гъадабгъу мутмуйин 2,1 проценттIан дар. Гьаддиз му улупуб артухъ дапIну ккунду!» – кьатI’и табшуругъ тувнийи улхурайири.
Чан улхбаъ Меликовди республикайиъ хъархъвас адабгъбан ва думу тартиб апIбан месэлайизра фикир тувнийи.
Гьамусяаьт Дербент, Хасавюрт ва Къарабудагъкент районариъ йисан 950 агъзур тонна хъархъвас тартиб апIру 3 гъурулуш дивра, ва 2024-пи йисан аьхириз 300 агъзур тонна хъархъвас жиликк ккивру полигон ккудубкIувал планламиш дапIна. Меликовди нубатнан ражари му дараматар тикмиш апIували табиаьтдиз ва экологияйиз саб жюрейинра зарар хури адруваликан гъапнийи. Хъа му чан гафар батIул апIурайидарин (дурарихьан улихь йисари чпин хилиз гъюрайи къанунсуз гъазанжарихъ мягьрум шулайивал аьгь апIуз шуладар) метлеб – жямяаьтдин арайиъ гъалмагъал ипуб ва инсанариз хайир шлу ляхнариз манигъвал тувуб ву, къайд гъапIнийи Дагъустандин кIулиъ айири.
Сабсан учIруди дийибгънайи месэла – агьалйир марцци ва ерийин штухъди тямин апIувал – гьял апIбан бадали, республикайиъ федеральный «Марцци шид» проект уьмриз кечирмиш апIура. «Дагъустандин тикилишчивалин министерствойи 2023-пи йисхъанмина тикмиш апIувал давам шулайи 4 объект ккудубкIну ккунду. Дурарин арайиъ Казбековский райондиъ кьюб объект, Ахвах райондин ва Кьибла Сухокумскдин объектар а. Гьаму жюрейин ляхнар
Республикайиъ Чиркей–Мягьяч-гъала–Каспийск магистралин водовод дивра, Мягьячгъалайин ва Каспийскдин чиркин штар марцц апIру дараматар рас апIура», – хабардар гъапIнийи Меликовди уч духьнайидар.
Республикайин главайи чан улхбаъ «Шагьрариъсдар шартIар арайиз хуб» федеральный проект уьмриз кечирмиш апIури, тикилишчивалин министерствойин улихь шагьрариъ ва районариъ гьяятар ва 115 жямяаьтлугъ йишв ккабалгбан месэлара дивнийи.
Гьелбетда, чан улхбаъ Меликовди, кьюрднура, хьаднура арайиз гъюрайи ва йисариинди гьял апIуз удукьури адру месэлайин – агьалйир электричествойихъди тямин апIувалин – гьякьнаанра гъапнийи.
«Му аьгьвалат арайиз гъюбан себебарикан саб коррупция ву. Диди энергетикайин цирклиз деетурайи дакьатар натижалуди ишлетмиш апIуз гъитрадар. Мушваъ низам-къайда дебккбан бадали, тялукь уьлчмйир кьабул апIура. Улихьнаси цирклиз деетнайи дакьатар икI гъапIу 30-тIан артухъ инсанар дидисна», – ктибтнийи Меликовди ва хъасин, республикайин гьюкмари энергетикайин цирклиъ арайиз дуфнайи гьял фици дюз алапIуз ккаш, гъапнийи.
2024-пи йисан аьхириз «Россети Северный Кавказ» ПАО-йи федеральный бюджетдин гьисабнаан 1,9 миллиард манатдин трансформаторарин подстанцийир ва электричество гъюрайи высоковольтный симар рас апIбан ляхнар кIули духну ккудукIну ккунду.
Мягьячгъалайиъ 2024-2025-пи йисарин чвлинна кьюрдун вахтназ аьлава вуди 1,5 миллиард манатдин ляхнар гъахуб планламиш дапIна. Республикайиъ агьалйир газрахъди ва электричествойихъди тямин апIбан сатIи вуйи ляхнарин план тяйин дапIна.
2023-пи йисан республикайин 1,6 агъзур километр газопроводар хусусивализ тувна. Диди республикайин бюджетдиз 1,1 миллиард манат гъабхну. Йисан аьхириз 3 агъзур километрсана газопроводар эйсивализ тувбанди ву. Диди 2 миллиард манатсан дакьатар республикайин бюджетдиз хиди.
Гьелбетда, туризм артмиш апIбан месэлара фикир тутрувди гъубзундар. Сергей Меликовди тялукь министерствйириз ва гъуллугъариз республикайиъ айи туриствалин идарйир, хялар кьабул апIру хулар, ресторанар вари гьисабназ гъадагъну ккунивалин табшуругъар тувну. Гьаддихъди сабси, муниципалитетарин кIулиъ айидари, агьалйири ва туристари рягьятвал гъадабгъру йишвариъ марццишин ва къайда тямин дапIну ккунду, гъапнийи Меликовди.
Посланиейиъ агьалйирин сагъламвал уьбхбан цирклин артмиш’вализра хайлин фикир тувнайи. Гъубшу йисандин улупбариинди, сагъламвалин цирклиъ цифровой сабвуйи контур дебккбан федеральный проектдин асас улупбар тамам гъапIну. «Земский духтир» ва «Земский фельдшер» программйириинди республикайин медицинайин идарйири 873 пишекар ляхниз гъадагъну. 2024-пи йисан 170-сан пишекар ляхнихъди тямин апIиди. Агьалйириз пулсузди вуйи дармнариз республикайин бюджетдиан деетнайи дакьатар 2023-пи йисан, улихь йисарик лигну, артухъ гъахьну, гьаци вушра дурар бегьемди гьуркIрадар.
Посланиейиъ региондин Главайи агьалйирин яшайишдиъ цифровой дигиш’валар тIауваликанра ктибтну. Багарихьди республикайин 46 мектебдиъ 2 агъзуриинакьан классариъ симарихъди дару интернет хьибди. Студентариз IT-йин цирклиъ аьлава аьгъювалар тувбан бадали, вузариъ цифровой кафедрйир тешкил апIиди. Гъийин йигъаз республикайин цIиб агьалйир айи 70 дагълу гъулар мобильный телефондин аьлакьайихъди ва интернетдихъди тямин дапIна, хъа 2030-пи йисаз дицисдар гъуларин кьадар 492-диина за апIуз кка.
Сергей Меликовди Дагъустандиъ образованиейинна гьясиллувалин цIийи кластерар ачмиш апIуз айи мумкинвалариканра гъапнийи. 2023-пи йисан республикайиъ 37 мектеб ва 11 бицIидарин багъ ляхник кирчну, 153 мектебдин дарамат ва 29 бицIидарин багъ дибдиан рас гъапIну. 2024-пи йисан 4 бицIидарин багъ ачмиш гъапIну. Йисандин аьхириз 19 мектеб ва 8 бицIидарин багъ тикмиш апIуз ва 11 мектебдин дибдиан расвалин ляхнар гъахуз планламиш дапIна.
Гъийин йигъаз республикайиъ гъулан мяишатдин цирклин кластерар а. Дидин дахилнаъ образованиейин профилин тешкилатар ва АПК-йин 18 кархана ляхник кирчна. Мидланра савайи, республикайиъ аграрный 22 класс ва 160-рилан зиина физикайинна математикайин классар ачмиш апIиди.
Чан Посланиейиъ Сергей Меликовди, культурайин цирклин месэлйирикан улхури, Дербент шагьриъ Табасаран театриз цIийи дарамат тикмиш дапIну ккуниваликанра гъапнийи.
Посланиейиъ къайд гъапIу важиблу месэлйирикан саб ерли самоуправлениейин цирклиъ реформа кIули гъабхувал вуйи. Дидиз асас вуди, муниципальный районарин ерина округар, хъа гъулан ва шагьрин поселенйирин ерина округдин администрацияйин йишвариин али отделар хьиди. Му дигиш’валари идара апIбан саб механизм арайиз хибди – сар глава, саб вакилвалин орган ва саб администрация. Муганайиз вуйи жюрбежюр дережайин бюджетарин ерина саб вуйи бюджет хьибди ва йишвариин чIатху проектар уьмриз хуз мумкинвал хьибди. Меликовди сифте нубатнаъ му реформа Мягьячгъала шагьриъ кIули гъабхбан табшуругъ тувнийи – республикайин меркездиъ, шагьрин администрацияйилан гъайри, шубуб райондин администрацйирра а, ва дурарин ляхин чиб-чпихъди тархьну гъюрадар.
Чан улхбан аьхриъ Сергей Меликовди гъапиганси, гьаму вари месэлйир агьалйирин яшайишдин шартIар за апIбан бадали гъитIирккнайидар ву. Гьаддиз республикайин гьарсар касди зиихъ ктуху месэлйир гьял апIбак чан пай кивну ккунду, фицики, гьюкмин органарихьан, жямяаьтлугъдин кюмек дарди, дурар гьял апIуз хьибдар.
