Зубайдат Шябанова
Улихьнаси, узу Дагъустандиз дуфнайи вахтна, йиз чуччухъди хябяхъган Каспийск шагьрин паркдиз гъушнийза, ва мушваъ жиниди папрус зигурайи дишагьлийир алахънийчуз. Узу мюгьтал гъапIуб гьадму вуйики, думу дишагьлийири табасаран чIал’инди улхурайи. Узуз папрусин ерийикан ва кьиматарикан вуйи дурарин гафар кьатI апIуз ва сацIиб нач шлу гафар пуз ккун гъабхьунзуз. Амма йиз чуччу, гьарсар касди чан уьмрихъан чав жаваб тувра, гъапиган, чIалра дарпиди гьудучIвнийча. Дюзди кIурза, мусурман палат алабхьну, инсанарин улихьна аькьюллу дишагьлиси удучIвурайи дурар, папрус тIубаригъ дибисну дийигънайиган, лап ухшарсузди рякъюйи.
Урусатдиъ папрусар зигрударин кьадар аьгъю апIуб метлеб ади, узу Росстатдин сайтдиъ учIвунза. Душваъ тувнайи мялуматариинди, 2024-пи йисан Дагъустандиъ 13,8% жилари ва 1,2% дишагьлийири папрус зигура. Урусатдин уьмуми кьадар агьалйирикан папрус зигбан гъиллигъ 37,2% жиларихьан ва 10,1% дишагьлийирихьан дипуз шуладар. Хъа вушра, аьхиримжи йисари му улупбар, улихьна йисарихь тевган, цIиб гъахьну.
Ихь уьлкейиъ варитIан гизафси папрус зигрудар, улихьна йисариси, гьамусра Алтай республикайиъ ( 52,5%), Сахалин ва Чукотский областариъ (52,1% ва 50,1%) гьисабназ гъадагъна. Душваъ гьарсар кьюрпи агьали му гъилллигънан эйси духьна.
БицIидихъанмина ухьуз абйир-бабари, мялимари, яшлуйири папрус зигувалиан ва ички убхъувалиан бедендиз шлу зарарнакан ктибтуру. Мидкан ухьуз Минздравдира гьарсаб папрусин кьутабдик ва ичкийин бутулкайик кабснайи папрусарин ва аьрагъийин реклама апIурайи шиклин исикк лап бицIи, рябкъру-дярябкъру гьярфариинди мялумат тувра. Амма ички убхъуз аьшкь айидарин ва папрус зигрударин кьадар ис апIуз шуладар.
Республикайин наркодиспансерин духтир-нарколог Раисат Сагъидовайи ич сюгьбатнаъ къайд гъапIганси, гъи папрус зигурайидар, наркотик ишлетмиш апIурайидар ва ички убхъбиин машгъул вуйидар, баярин арайиъси, шубарин арайиъра артухъ шула.
«Улихьна вахтарин агьалйирик тевган, гьамусдин жигьиларин беден гизаф зяиф дубхьна, фицики гьарсар шубурпи живанди, бедендиз хатIа ва зарар айиваликан хабар ашра, саб фу-вуш «цIийибдин дад» гъадабгъуз гьяракат апIуру. Дурари закурин йигъкан фикир апIурадар. ИкибаштIан, жигьилари чпин сагъвал, психика ва эдебнан шартIар зяиф апIура. Гъи вари уьлкейиъ агьалйириз папрусин ва ичкийин зарарнакан нубатнан ражари ктибтуб важиблу дубхьна.
Гьамусяаьт адагъурайи саки вари художественный фильмар ва сериалар папрус зигурайи ва ичкийин сурсат убхъури деънайи игитарин сягьнйири ацIна. Мюгьтал апIурайиб гьадму вуки, думу гъиллигъар кинойин ужуб роль гъабхурайи асас игитариз хас вуди улупура. Асас роль уйнамиш апIурайи актери экрандиъ папрус зигувал ва ички убхъувал му зарарлу сурсатар гьясил апIурайидари чпин рекламайихъан аьхю пулар тувнайивалиан арайиз гъюра, думу саризра жиниб дар. Хъа гьадму игитарихъан хайлиндари дарс гъадабгъура, дурариз ухшардар хьуз ккунди, дурари кинойик гъахурайи ролин дюшюшар бязидари чпин уьмриъра юрутмиш апIура.
Аьхиримжи йисари республикайин наркодиспансерин асас пациентар живанар ва жигьилар ву. Дурарин арайиъ живан шубарра а. Узу дурарихъди сюгьбатар гъахури шулза. Саки варидари 9-12 йисаъ ади сабпи ражари папрус зигуз хъюгъну. Дурарин дустар абйир-бабарин гюзчиваликк ккадру, кючейи вердиш апIурайи баяр-шубар ву. Кючейин командирин «буйругъ» тамам апIури, дурари сифте папрус зигура, пиво убхъура, хъасин наркотик дадмиш апIуз хъюгъра. Узу ихь республикайикан, ихь шагьрарин мектебариъ урхурайи баяр-шубарикан кIураза.
Узу нубатнан ражари тIалаб хьади абйир-бабарихьна илтIикIураза: веледариз ичв ккунивал улупай, дурарихъди вахт адапIай. Веледдиз варитIан багахь дуст аба ва баб духьну ккунду. Дугъан юкIв учву ачухъ дарапIиш, чан кIваъ айи сир дугъу кючейин дустрахъди пай апIуру. Ичкийин, папрусин ва наркотикдин асиллувалиъ ахъу живан ва жигьил азад апIуз лап читинди шулу», – гъапну духтри.
Раисат Сагъидовнайин гафариинди, инсандин бедендиъ ичкийи вая папруси зарар тутрувди гъубзрайи саб гьендемра адар. Хъа сабпи нубатнаъди ва яман тясир кIулин маълиз шула. Иллагьки гьадушваъ папрусин кумран вая ичкийин агъу гъварч шулу. Гьаддиз думу ишлетмиш апIайиз, диди учвуз тувру зарарнакан фикир апIинай.
