Умганат Сулейманова
Дербент дюн’яйин варитIан кюгьне шагьрарикан саб ву. Думу Каспий гьюлихъ гизаф важиблу йишвахь ерлешмиш дубхьна. Диди ригъ алабхъру терефнахъан Европа ва ригъ алабхъру терефнахъан Улхьан Азия сатIи апIура. Дербентдин ва дидин аьтрафарин гьава гизаф гъюдлиб, гъулан мяишат артмиш апIбаз лап ярамиш вуйиб ву. Шагьрин кюгьнейин пай ЮНЕСКО-йи Инсаниятдин варидюн’яйин ирс вуди гьисаб дапIна. Аьхиримжи йисари шагьрин тарихи йишвар ва культура рябкъюз ухьухьна гъюрайи туристарин кьадар артухъ дубхьна. Амма ухьуз рябкъюрайиганси, Дербентдин утканвал чIуруб-чIюрхюбди ккапIна.
ЧIуруб-чIюрхюб адру марцци шагьур фила хьибди ухьуз? Му суалназ жаваб саркьан жавабдарвал кайи ЖКХ-йин работникдихьан тувуз шули адар. Гьаз гъапиш, кьюб гьяфта гъабхьниз чIуруб-чIюрхюб марцц апIурайи идарайиз илтIикIури, гьич душван аьхюр ва дугъан заместитель арайиз удучIвну адар.
Рягьятвал гъадабгъуз жара шагьрариз гъушу касдин чав гъушу йишвар фикриъ гъузру, кIваз тясир апIру хиялар ади гъюру. Хъа му ихь шагьриз дуфну кьяляхъ гъягъюрайи туристарин фикриъ фицдар хиялар шул кIури, фикир вуйичв.
Екатеринбургдиан дуфнайи Алексейи ва Наташайи ихь шагьриз фициб кьимат тувнуш, гъачай, хъпехъухьа. Дурар кьюридра духтрар ву.
– Дербент уткан тарихи йишв, гьамусяаьтна «яшамиш шулайи» Урусатдин шагьрарикан варитIан кюгьне шагьур вуди гьисаб апIура. Йиз уьмриъ гьаммишан кIваъ айи мурад метлеб Дербент шагьриз гъюб вуйиз. Рягьятвал гъадабгъру йишвар фукьан вушра а, ужудар кьиматарра ву, хъа шагьрин кIулиъ айидари чпин ляхнин камивалар гъитна. Сальмандин ччвурнахъ хъайи аьхю кюче саб гьяфтайикьан чIуруб-чIюрхюбдихъди ккапIну гъубзна. Мялум вуйиганси, чIуруб-чIюрхюб дабхьру йишвариин гюзчивал гъабхуб кьанундиинди шагьрин администрацияйин гъуллугъарин ляхин ву. Чпи яшамиш шулайи шагьрихьна мициб янашмиш’вал хьуб’ин мюгьтал вуча. Саб дюшюш гъябкъюнчуз улихьна йигъан: машиндиан чIуруб-чIюрхюб айи пакет гатIабхьнийи, думура лап яман микIар хъади, пакет багахь хьайи аьхю тукандин урчIарихъна гъитIибхну. «Табиаьт ихь баб ву», – кIури шулу. Къанажагълувалин заан дережайиъ айи инсандин чан баб-ватандихьна вуйи янашмиш’вал гьамциб гьаз вуйкIан? Гьаму суалназ жаваб ухьу гьарган, гьар йигъандин уьмриъ абгуради ккунду. Ухьу жвуван ватан марцциди уьбхюри ккунду. Ужуб халкь, Дербент шагьурра уткан табиаьтдихъди дабалгнайи юрд ву.
Ав, дугъриданра му касар дюз ву. Узуз мурарин фикрар, гафар ачухъ апIуз ккунди адайиз. Амма Наташайи гъапи гьарсаб гаф гъизилин ккайиб ву.
Сарсана касди гьамциб гьякь мялумат тувну. Думу йишвандин вахтна кючйир марцц апIурайи дишагьли ву. Чан ччвур бикIуз рази гъахьундар. Хъа чIуруб-чIюрхюб марцц апIуз хъуркьри адрувалин себебнакан гьамци гъапну.
«Улихьна йисари учу лихурайи идарайиъ, таджик, узбек миллетари ляхин апIурайи. Шагьриъ гьардихьна саб йишв пай дапIнайи. Ва гьарсари чпин йишван марццишнан жаваб туври, мици читинвалар гъахьундарчуз. ГвачIиндиз вари марцц апIуйи. Амма Москвайиъ ерлемиш дубхьнайи «Крокус Сити холлиъ» гъабхьи гьядисайихъди аьлакьалу вуди, таджик ва узбек миллатар чпин ватандиз кюч апIуз къарар адагъну. Учухь хайлиндари ляхин апIурайи, чIуруб-чIюрхюб гъабхру машиндихъ, вари зир-зибил марцц апIурайидар таджик ва узбек баяр-жилар вуйи. Сар-кьюр ими, имбудар вари чпин ватандиз гьаъну. Му ич идарайиз гъюз ккуни ксар адар. АпIурайи ляхниз лигну маважиб цIиб ву, кIура.
Гьи магьа му касди туву мялуматназ узуз гьамци пуз ккундузуз.
Ухьу сар касдик саб гъалатI ляхин гъябкъиш, думу дишла харживализ илтIибкIурхьа. Гьар ражи, чIуруб-чIюрхюбдикан бикIру макьала читинди алабхъуру. Думу идарайин гъуллугъчйир багьнийир агури аьлакьайиз удучIвурдар. Ва шагьрин кючйир марцц апIурайи дишагьлийирихъди сюгьбат гъабхуб алабхъуру. Яни ихь республикайиъ саб ляхин кIул дибисну, думу тамам апIуб лап читинди алабхъура. Вари ляхнар хъяляхъ сес хъайидар ву. Гъунши республикайинна Дагъустандин саб-сабдихьан айи фаркьлувал дурарин сяргьятарин аьтрафариинра рябгъюра. Душваъ марццишин ади, рякъюн гъирагъарихъ йишвар, гьарар ва рукчар лазим вуйи къайдайиинди кивну, утканди а. Яраб ихь республикайин улихь хьайи гъуллугъчйириз рякъюри адарин му аьгьвалат. Варибдин кIул марццишин ву. Гьаз ихь халкь мициб къайдасузвалиъ айкIа? Му суалназ сар гъуллугъчийихьан жаваб шули адар. Табиаьтдин марццивал гьарган ихь сагъламвалин дережайихъди аьлакьалу ву. КIваин дапIну ккунду, дугъриданна республикайиз руководителди Рамазан Гьяжимурадович Аьбдулатипов гъафиган, ухьухь думу жигьатнаан аьхю дигиш’валар гъахьнийи. Асас вуди рякъярин гъирагъ-бужагъар, паркар, кючйир, саб тягьяр вушра, марцциди гъахьнийи.
