Умгьанат Сулейманова
Гьяйифки, гъийин гъярмагъяришарин деври, аьхюну пай йишвариъ сар-сарихьна айи гьюрмат дубгнайивалин ва жара далиларин натижайиъ, ихь уьмрин яшайишдиз гизаф дарвалар, читинвалар хура. Гъубшу гьяфтайиъ Дербент райондин Сабнава гъулаъ саб жизби себебра адарди 16-йирхьур йисаъ айи набалугъди 22 йисаъ айи жигьил, гаркIал йивну, гъакIну кIури, хайлин сайтариъ мялуматар тувнайи. Дурарихьан фу пай апIуз гъабхьундарш, гьамусяаьт силсичйири аьгъю апIура. Гьаддихъди сабси, му бедбахтвалин шилнаъди улихьна йигъари Сабнава гъулаъ аьхю жямяаьтлугъ мажлисра гъабхьну. Дидиз гъулан гизаф агьалйир, гьадму гьисабнаан гьюрматлу агъсакълар гъафнийи. Яшлуйир хуланси, гъуланра берекет ву. Аргъаж шулайи жигьил насил дюз рякъ’ина алаъбан, гъулаъ сакитвал уьбхбан бадали, чпиз айи тажруба ишлетмиш апIуз дуфнайи, улихьган мектебариъ, ихтиярар уьрхру органариъ, жара идарйириъ гъилиху, гъи пенсияйиъ айи хайлин яшлуйири гъулаъ аьхиримжи вахтна гъягъюрайи ужудар дару дигишваларикан чпиз аьхю гъалаб кайивал улупнийи. Мажлисдиз уч духьнайи жигьиларихьна илтIикIну, дурари хайлин насигьятнан гафарра гъапнийи.
«Ав, учуз ич жигьил уьмриъ дарваларра гъяркъюнчуз, уч’ин гаш йигъарра улуркьну… Амма думу читинваларихьантIан учуз гъийин деврихьан гизаф гучIуручуз, гьаз гъапиш учу аьхю дапIну, тербия туву веледари, худлари гъи уч’ин агъвал апIура. Абйир-бабариина хил за апIура, чвйири чвйир йивну йихура, ва хъанара жара намуссуз дюшюшар кми-кмиди текрар шула. Абайинур шул байра, думу абайи ва бабу ккипу халачайиинди гъягъиди. Учу йисариинди гъизигу зегьметнан натижа мициб шул кIури, фикриъкьан адайич. Ярхлаан вуйи мукьмин сес уччвуди ебхьур кIуруганси, гъи жара гьюкуматарин агентари ихь жигьилар чпин хилариъ уюнжгъарси ишлетмиш апIура. Дурари гъапи гафар уччвуди ерхьурачвуз, амма гьякь хасият хъайи жили жвуву Ватан масу тувруб дар. Ватан ухьу бабкан гъахьи юрд ву. Хъа Ватан масу туву касди чан дадайин кIвак катуб гьисаб апIри. Варидариз хабар вучвуз, гъи му ихь жигьилари апIурайи чIуру ляхнарихъ дурар хъаърайидар ригъ алабхъру гьюкуматарин вакилар вуйиб. Мушваъ, шаксуз, абйир-бабаринра аьхю тахсир а. Сифтена-сифте бицIириин хулаъ гюзчивал дубхну ккунду. Гьаз хябяхъган хулаз гъафи бицIирихьан гьерхри адарчва, гъи ихь гъулаз, жямяаьтдиз, дустариз дугъу фу хайир кайи ляхин гъапIнуш? Ухьу Дагъустандин марцци дин хъапIрайи ругариин яшамиш шулайи халкь вухьа. Хъа закур йигъан, учу адру вахтна му ихь меденият, аьдатар, деуб-гъудужвуб шли давам апIиди? Гъи ихь жигьиларин арайиъ гъягъюрайи гьядисйир ухьуз, ихь культурайиз, ихь дагълу юрднан аьдатариз ва яшайишдиз хас вуйидар дар. Наанди лигура ихь жавабдар органар, участковйир ва бицIидарихъди ляхин гъабхурайи хайлин жигьиларин тешкилатар?
Гъи гьаму ихь гъулаъ дубхьнайи гъамлу гьядисайи дурари апIурайи ляхнин натижа шикиллуди улупура. Гьаз хъябяхъган сяаьт миржиб гъабхьихъанмина жигьилар саб жюрейинра ляхин хъадарди кючйириъ а? Улихьна, гъубшу аьсрин 70-80 пи йисари, шагьрарин кючйириъ йишвандин гъаравлар лицури шуйи. Сяаьт миржибдихъан нагагь фужкIара кючейиъ алахъиш, думу участокдиз гъахуйи, наънан, фуж вуш, вари ахтармиш апIуйи. Гьадму вахтнан къайдайиинди ухьу ляхин апIуз хъюгънийиш, мукьан хатIа-балйир ихь кIулиина гъидайи», – уч духьнайидарин уьмуми гьиссар ачмиш гъапIнийи чан тясирлу улхбаъ сар агъсакъли.
«Яшлуйирин кIвак аьхю гъалаб кайиб рябкъюйи», – гъапнийи думу мажлисдиъ иштирак гъахьи Сабнава гъулан участковый, полицияйин лейтенат Гьямид Ахъяевди.
Сабнава гъулан яшлуйирин гафар тасдикь апIури, узура кIураза, гучI апIбан ляхин а. Гъи вари харжибдин багьна телефон дубхьна. «Телефонар, телевизорар арайиз гъафихъанмина, бицIидар дигиш духьна» кIура. Амма дурар темпел’вал кайи абйир-бабарин гафар ву. Белки йиз велед завун аьршдиз тIирхуйкIан! Хъа дина думу тIирхбан бадали варибдикан мялуматар ади ккунду. Думу мялуматар туврайиб гъийин девриъ телефон ва компьютер духьна. Марцци гаф-чIал апIуз аьгъю касдиз телефон гизаф гъулай ва мянфяаьтлу шейъ ву. Гъи ухьхьан компьютер, телефон адарди, гизаф ляхнар апIуз шулдархьухьан.
Уччвуди фикир гъапIиш, гьаму Сабнава жямяаьтдин (ва жара гъуларин жямаяьтарин) арайиъра шулайи чIуру ляхнар апIурайидар бегьем фикир хъадру, тербия адру хизанариан вуйи жигьилар ву.
Харжи бализ фукIара мапIан, ужур бали чаз апIиди кIуру айту гъаври шлу касдиз гизаф мяна айиб ву. Гъийин деврин аргъаж шулайи жигьил наслин абйир-бабар, улихьна вуйи аьхюдарин тербия гъадабгъдар ву. Хъа лигай дурари фу кIураш: «Учуз ич вахтна телевизор, уччву палтар, бегьемди фун абцIайиз уьлкьан гъябкъюндарчуз». Дугъриданра, думу вахтна гьарсаб хизандиъ йицIурихьна бицIидар ади гъахьну, варидариз гьубкIну ипIруб ва палат хъапIуз, имбу ляхнарра тамам апIуз, дурариз ккуниб вари апIуз абйир-бабар хъуркьри гъахьундар, думуган дицисдар мумкинваларра адайи. Гьаддиз, гъийин девриъси, бицIидар эркинвализ деетуб адайи. Хулаъ ва мектебдиъ ижми тербияйихъди аьхю гъахьи гъийин деврин абйир-бабари, учуз уьмриъ гъяркъю читинвалар ич бицIидариз улупурдарча кIура. Баяр-шубарин зегьмет дарди, дурариз гъалйирсдар хулар дивра, багьа машинар гъадагъура ва имбу ляхнарихъдира дурар тямин апIура. Гьамци, тIуб тIубак диривди, зегьметнан гъадри адарди аьхю гъахьи веледди сарун фу ляхин апIур кIури хиял вуйичв? Улихь заманйирин баяр-шубариз гьялал уьл фициб зегьметниинди гъазанмиш апIурайиб вуш, аьгъяйи. Хъа гъи саб бицIи жафа зигузкьан, фу зигуз, рябкъюзкьан гъитрадар бицIидариз. «Дурариз аьзият шулу». Гьамци, аьхю шулайи насил ляхнихьна вердиш апIувал зяиф дубхьна. Гъийин абйир-бабарин хиял вуки, бицIидар варибдихъди тямин гъапIиш, закурин йигъан дурари чпиз лигиди кIури. Амма дурар гъалп умудар ву, гьаз гъапиш веледариз ухьу гъизигу зегьметнакан хабар хьуз ухьу гъитрадархьа. Дидиз веледарихьан хъасин кьимат тувуз фици удукьиди?
Мектебариъ урхурайи баяр-шубарикан кIуруш, дурарихъди гъабхурайи ляхинра лап зяиф вуйиб гъи дурарик кайи гъиллигъари улупна. Гаф гъапиган хъял гъюри, сар-сарихъди кархьуз гьязур вуди, мялимари, абйир-бабари гъапи гафкьан бисурадар. Ихь уьлкейин машгьур аьлимари-педагогари кIуруганси, бицIидарин хасият ккергъбан классариъ имидитIан ахтармиш апIури, чIурубдихьан ярхлади, ижмиди тербияламиш дапIну, лазим гъабхьиш жазара тувну ккунду. Хъа мектебдиъ бицIидарихъди ляхин гъабхурайи ва дурариз дарсар киврайи мялимари абйир-бабарилан гизаф аьрзйир апIура. Дурарин бицIидариз тюмбюгь апIуз, саб себебра адарди гьятта дурарихьинди лигузкьан ихтияр адар. Йиз фикриан, цIийина абйир-бабарин, хъасин бицIидарин низамвал дюз алапIну ккунду. Аба ва баб хизандиъ нумуна духьну ккунду. Даршсан Сабнава гъулаъ гъабхьибсиб гьядиса, думутIан чIурударра ихь уьмриъ артухъ хьиди.
