Зубайдат Шябанова
Гьюрматлу ватанагьлийир, «Табасарандин нурар» газатдин «Игит абйирихъ игит худлар» проект давам апIури, гьаму ва гъюру нумрариъ Зейнуллагь Къурбановдикан ва дугъан худларикан макьала чап апIурача.
Аллагьди туву кьюбпи уьмур
Зейнуллагь Мустафаевич Къур-банов 1922-пи йисан Хив райондин Зилдикк гъулаъ зегьметкеш хизандиъ бабкан гъахьну. Дугъан адаш кочегар вуйи, хъа дада – халачачи. Дугъаз кьюр чве ва сар чи айи. Вахтар гъагъидар вуйи. Инкъилабдин кьяляхъ гаш’валиан инсанар аьхю кьадарниинди кечмиш хьували гъулан агьалйирин уьмриз ва дуланажагъдиз хайлин тясир тувнийи.
Зейнуллагь Къурбановди дяви ккебгъайиз гъулан мектебдиъ 6-пи класс ккудубкIну. Амма аьгъювалар гъадагъувал думу вахтари кьюбпи пландиъ айи. Сабпи нубатнаъди гъазанжар гъадагъуз, ляхин абгуз чалашмиш шуйи. Зейнуллагь хизандиъ кьюрпи велед вуйи, гьаддиз хулан асас ляхнар дугъан гъюнариин алийи. Мидланра гъайри, думу марччлихъанра, габанра гъахьну. Гележегдикан фикрар апIури, дугъу хайлин ужудар планар йитIурайи. Амма вари гъулариъ дяви ккебгъубакан тарабгъу хабри жигьил балин гележегдиз вуйи планар саб дакьикьайин арайиъ дигиш гъапIну.
яшар 18 йис гъабхьиган, Зейнуллагь Къурбанов Уьру армияйин жергйириз гъахуру. Хъа 1942-пи йисан думу чан хушниинди дявдиз гъягъюру. Гьадму йисан жигьил 6-пи армияйин эскрарин жергейиъди Сталинград уьбхюз гьаъру. Шагьур уьбхюрайи гъизгъин женгарикан сабдиъ дугъаз гъагъи зиян гъабхьнийи – гагул ликрин кьамкьлиъ гюлле абснийи. Чара адрувалиан Зейнуллагь Къурбановди ликриан гюлле чав адабгъуз хъюгъру ва зиян гъабхьи йишв илибтIуру. Думу зиян сагъ апIуз Таджикский ССР-ин Душанбе шагьриз эвакогоспитализ гъахуру.
1942-пи йис лап гъагъиб гъабхьнийи. Сталинград, Севастополь, Кавказ бадали гъагъи женгар гъягъюрайи. Госпитализ сикин дарди зийнар духьнайи эскрар хуйи. Духтраризра лап гъагъиди алабхънийи. Дурар суткйириинди, гьяфтйириинди рягьятвал адарди лихури гъахьну. Дармнар амиди гъубзри, жунакьан гьубкIри гъабхьундайи. Амма зийнар духьнайи эскрари ацIнайи эшелонар шагьриз сабдихъди саб гъюрайи. Гьаци вушра духтрарихьан хайлин эскрар сагъ апIуз, аьжаликкан ккадагъуз гъабхьну. Зийнар сагъ дапIну беден саб гьялназ хпан кьяляхъ саки вари эскрар ватан уьбхюз дявдин женгариз гьялак шули гъахьнийи.
Гьадму госпиталиъ Зейнуллагь Мустафаевич 2 вазлина 18 йигъан имийи. Сагъвал къайдайиз гъюбан кьяляхъ думу Ленинград азад апIурайи эскрарин жергйириз гьаъру. 1943-пи йисан 12-пи январи Заан Главнокомандующийдин къарарниинди, фашистари кьялаъ тIапIнайи Ленинграддин блокада кьатI апIбан гъизгъин гьюжмар ккергъну. Блокада кьатI апIбан кьяляхъ саки вари Ленинградский фронтдиъ аьгьвалат ужи хьуз хъюбгъну. Амма немцари кьялаъ тIапIнайи шагьур бегьемди азад апIури хъана сад йис гъабхьнийи.
Душмнихъди вуйи женгариъ Зейнуллагь Къурбанов Берлиндизкьан гъафнийи. Думу шагьрихъан варитIан гужли гьюжмар 16-пи апрелиан 8-пи майдиз гъягъюри гъахьну. Гьадму йигъари Берлиндин кючйириъ дугъан дивизия немцар ккеънайи йишв’ин алабхъну. Дурарин арайиъ гъахьи йивбариъ Зейнуллагь Къурбановдиз зийнар гъахьнийи. Немцари «дукIна» фикир апIри кIури, думу жилиин дахъру. Фашистари чпи гъийиху совет эскрарин багахьна гъюри, дурар дийихнаш ахтармиш апIури, гюлле йивури гъахьну. Гьадму вахтна ихь ватанагьли Аллагьди гъюрхну. Сар немецди, дугъан гъвалахъна дуфну, думу маш зисди ккидицну, дугъ’ин тапанча алапIуру. Аьхю бахтнаанси, дидихъ хъайи патронар ккудукIнади гъабхнийи. Немцари думу дукIна кIури фикир апIуру. Хъасин вари гъийиху эскрарин майтарихъди Зейнуллагьра саб ичIазди итру. Гьадушваъ думу шубуд йигъан имийи. Хъа ихь эскрар гъафиган, Зейнуллагь адагъуру. Хъасин Совет эскрарихъди думу гъалибвалин аьхиримжи женгариъра иштирак гъахьну. Зейнуллагь Къурбанов 16 медалин ва 2 ордендин сагьиб вуйи.
1945-пи йисан 21-пи июли Москвайиъ Гъалибвалин поезд къаршуламиш гъапIнийи. Берлиндиан гъюри, дидин кьюб гьяфта гъабхьну. Гъалибвалин поезддиъ айи игит эскрарин арайиъ Зейнуллагь Къурбановра айи.
Багъри ватандиъ Зейнуллагьди хал-хизан ккебгъну. Дугъаз 5 бай ва 3 риш гъахьну.
2000-пи йисан Зейнуллагь Мустафаевич Къурбанов чан аьхюну балихьна Дербент шагьриз яшамиш хьуз гъягъюру. Думу гьар йисан 9-пи майди ветеранарихъди ва Ватандин Аьхю дявдин игитарихъди Гъалибвалин параддиъ иштирак шуйи. Дугъу бахтлу уьмур хъапIну.
2009-пи йисан 24-пи октябри 87 йисаъ ади Зейнуллагь Къурбанов кечмиш гъахьну.
Адашдин сяаьт
Зейнуллагь Къурбановдин хтул Бахтияр Багъдаевдиз военный гъуллугъ бицIивахтнаанмина ккуниб вуйи. Чан кIваъ айи мурадарихъ хъуркьу вахтна, дугъан уьмур Украинайин хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ кьатI гъабхьну. Бахтияр Багъдаевдикан учу гъубшу йисан макьала гъибикIнийча. Хъа вушра, игит абайихъди думу кIваин дарапIди гъитуз шулдайи.
Бахтияр Мажвгул гъул’ан вуйи Шавгъадин ва Зейнуллагь абайин риш Гюлжигьан Багъдаеварин хизандиъ 1982-пи йисан Дербент шагьриъ бакан гъахьну.
1997-пи йисан Бахтияри Дербент шагьриъ 21-пи нумрайин мектебдин 9-пи класс ккудубкIну, Дербентдин 16-пи нумрайин ПТУ-йик урхуз кучIвру.
2000-2002-пи йисари Приморский крайин Владивосток шагьриъ Яракьлу кьувватарин жергйириъ гъуллугъ апIури гъахьну. Гъуллугъ гъабхурайи гьеле сабпи вазари думу, чав улупурайи дирбаш’вализ лигну, бицIину сержантдин званиейиз лайикьлу гъахьнийи. Хъасин взводдин командирин заместителин гъуллугънаъ тяйин гъапIнийи. Старшина звание ади думу армияйиан 2002-пи йисан запасдиз гьаъру.
2002-пи 2009-пи йисари Бахтияр Москва шагьриъ тикилишчивалин «Стратегия-Интеко» компанияйиъ лихури гъахьну. Ляхнихъди сабси дугъу гьадму йисари Москвайиъ варидюн’яйин экономияйин институтдиъра гъурхнийи.
2009-пи йисан Бахтияр контрактдин бинайиинди Чечен республикайиъ айи 16544-пи военный частназ эскервалин гъуллугъназ гъягъюру.
Чечендиъ айи йисари думу РФ-дин оборонайин министрин къарарниинди «Кавказдиъ гъуллугъ гъабхбаз лигну», «Военный гъуллугънаъ тафавутлу хьпаз лигну» III-пи дережайин, «Кавказдиъ террористариз къаршу операцияйин иштиракчи» ва жара медалариинди лишанлу гъапIнийи.
Хусуси метлеб айи дявдин операция ккебгъу сабпи йигъланмина Бахтияр женгариъ иштирак гъахьну.
Бахтиярин сюгьбатариан
«Нубатнан гъул нацистарихьан марцц гъапIунча. Душваъра, жара гъулариъси, агьалйир гьяфтйириинди, чпи азад апIайизкьан ккилигури, подвлариъ жин духьну гъахьнийи. Дурариз минайиин лик алахъур вая чпи гьергну гъягъюрайи нацистарин хил’ан йикIур кIури, гучIури гъабхьнийи.
Узуз дарабгънайи хулан подвлиан гуж-балайиинди удучIвурайи сар яшлу дишагьли гъяркъюнзуз. Учу уларикк ккархьиган, думу учу хабаъ тIауз хилар гьачIарккури, ишури, ич ликкарикк ккархьу. «Вайгьарай! Хъуркьунчвуки. Учвуз ккилигури 8 йис вуйич. Аллагьди уьрхричву!» – кIури гъахьну дугъу. Учу агьалйири гьарсаб гъулаъ гьаци къаршуламиш апIуйи».
2022-пи йисан сентябрин аьхиримжи йигъари командованиейи Бахтияр Багъдаев Чечендиъ айи чпин частназ гъагъи техникайин машинар хуз гьаъну. Техника дявдиз гъабхуз гьязур апIури хьуд йигъ гъабхьну. Гьадму хьуд йигъан думу чан хизанариин, абйир-бабариин улуркьнийи.
«Бахтияр шадди хулаз гъафну. Узуз думу зат дици гъяркъюр дарзуз. Варидариин улукьну, вари дяркъну, аьхиримжи рякъюъ учIвну. Думу Донецкдин Халкьдин республикайин Докучаевск шагьрин багахь чан хиликк ккайи баярихъди ярквраъ айи. Дугъан хиликкна аьлава вуди мобилизацияйин дахилнаъди дуфнайи 20-сана жигьил баяр тувнийи. Дурарин десте варитIан улихь хьайи, гьюжум гъабхру асас десте вуйи. Дурари гьадму яркур айи тереф уьбхюрайи. 4-пи октябри нацистари йиз жилир айи йишваз минометный ракетйир деетну», – ишури, ктибтура Бахтиярин уьмрин юлдаш Тахминайи.
Саб бицIи арайилан, думу яваш гъахьи, ва сюгьбат давам гъапIунча.
«Дяви ккебгъу вахтна Бахтиярихьан ва жара эскрарихьан телефнар гъидиснийи. Учухъди аьлакьайиз удудучIври, дугъан саб вазтIан артухъ гъабхьнийи. Хъа думуганаз улихьна дугъу учуз, йиз майит улариинди дярябкъри, шли фу гъапишра, сарихъкьан мухъугъанай, гъапнийи. Швнур-сари Бахтияр йисирвализ гъадагъну, думу гъакIну, чIивиди амдар, кIури гъахьну. Саб вазлилан мялум дару нумрайиан сесниинди дибикIнайи смс гъафунчуз. Телефон ич бицIи балин хилиъ айи. Чан абайин сес гъеебхьубси, думу «Адаш, адаш…» – кIури, телефондиз макар апIури, ергуз хъюгъну. Дуфнайи мялуматдик Бахтияри учв сагъди айиваликан кIурайи. Саб гьяфтайилан дугъу зенг гъапIну. Гьадмуган улхуз мумкинвал гъабхьунчуз. Видеосвязь хътабхъури гъабхьнушра, думу гъяркъюнзуз. Ич сюгьбатнаъ думу сабдупну ккебехъури гъахьи. Гьадмуган дугъан улариина нивгъ дуфнайи. Телефондихъан сар-сариз лигури, хулан му кIулихъ учу, Украинайин тму кIулиъ думу ишурайи. Дадайи дугъаз: «Узу уву жилирси вердиш гъапIунза, йиз бай. Жилирси гъуз!» – гъапи. Амма дадайиз ва хизанариз кIвахьан аьгь апIуз даршлу дюшюшар ктитуз дугъхьан гъабхьундайи. Дидин кьяляхъ Бахтияр 10 йигъаз хулаз отпускдиз гьаъну. Думу хулаъ отпускдиъ имиди, дугъан хиликк ккайи швнур-сар балик кубкIну ва швнур-сар гъийихну. Гьадму хабрар ерхьурайганра, думу жиниди ишури гъяркъюнзуз. Узу швуваз духну мукьан йисари дугъан ул’ин нивгъ гъябкъюр дарза. Гьадму йисан июнди дугъан бабкан духьну 40 йис гъабхьнийи…
6-пи октябрин гвачIвнинган ич подъезддин улихь узуз аьгъю ич мирасарикан вуйи жилар уч хьуз хъюгънийи. Яраб гьамрар гьаз уч духьнайкIан, ич подъезддиъ фужкIа дукIнайир айкIан, кIури, фикир гъафунзуз. Вари ич унчIварихьинди лигурашра, чIуру фикир гъюри адайзуз…», – кIваин апIура Тахминайи.
2022-пи йисан 4-пи октябри Донецкдин Халкьдин Республикайин Докучаевск шагьрин аьтрафариин Бахтияр Багъдаев ва дугъан ротайиъ айи баяр нацистари гъийихну.
«Бахтиярихъди гъафи баяри дугъан телефон ва хлихъ хъайи сяаьт гъабхнийи. Ич бицIи Аьбдурягьманди, фуж хулаз гъафиш, сяаьт хилиз гъадабгъури, адашдин ниъ хъа, кIури, варидарихьна ниъ хъапIуз тувру. Хъа телефон гьар хябяхъган, адашдиз зенг апIин кIури, узухьна хуру. Аьхиримжи вахтари яваш гъахьну. Сарун адаш амдруб думу гъаври гъахьнухьиди. Веледариз чпин аба гьуркIрадар. Думу кьадарсуз ужур инсанра, адашра, байра, жилирра вуди гъахьну. Чан аьхиратдин хал ужуб ибшри», – аьлава гъапIну Тахмина Багъдаевайи.
2022-пи йисан 14-пи декабри РФ-дин Президентдин къарариинди, Багъдаев Бахтияр Шавгъадинович Кьягьялвалин ордендиинди (йикIбан кьяляхъ) лишанлу гъапIну.
Бахтияр Багъдаевдин уьмрин юлдаш Тахмина Зилдикк гъул’ан ву. Дурариз шубур велед а: кьюр риш ва бай. Альфияйи цци мектеб ккудубкIну, Айишайин 13 йис ву, хъа Аьбдурягьмандин 6 йис шула.
Альфия скульпторвалиин ва шиклар зигбиин юкIв алир ву. Дугъу гъизигу саб шикил республикайиъ сабпи йишваз лайикьлу гъабхьну ва вари Урусатдин конкурсдиз хъадапIна.
Тахмина Багъдаева Дербент шагьриъ хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ айи эскрарин ва душваъ гъийихдарин хизанариз кюмек тувру тешкилатдиъ лихура.
