Шарафудин Дашдемиров

 

Ихь наслин саб яшнахъна дуфнайи бязидарикан арабир ебхьури шулу: «Ухьуз гьамциб читин заманайиъ яшамиш хьуб кьисмат дубхьна». Ав, дугъриданна, хъугъвал али гьюкмиъди, саб хайлин имтигьнариан лайикьлувалиинди кIул адабгъу, ислягь яшайишдиъ заан хъуркьувалар гъадагъури улихь гъябгъюрайи гьюкуматдин аку гележег рябкъюрайи ихь авадлугъ уьмриъ аьхиримжи 20-30 йисандин арайиъ асиллагь фикриинди аннамиш апIуз даршлукьан дигиш’валаар арайиз гъюра. Дюн’яйиъ аьхю гьяракатниинди гъягъюрайи дигиш’валарикан саб Украинайиъ гъябгъюрайи хусуси метлеб айи дявдин операцияра ву. Вахтар гъягъюра, амма ачухъ дапIнайи метлебарна месэлйир гьял апIурайи дявдин гьяракатар, магьа шубуд йисра дубшну, гьелелиг ккудубкIнадар. Ургуд агъзурихьна ихь ватанагьлийири душваъ иштирак шула кIури, цIиб дамахра апIури шулухьа.

 

Ав, табасаран эскрин кIурбариъ абйирин дирбаш’валин цIадлар кайи ифи либхура. Игит, гур улубкьган, аьгъю шулу, кIуруганси, ихь халкьдин вакилари душваъ, лайикьлувалиинди эскервалин гъуллугъ гъабхури, чпин жанар фида апIура. Гьадрарикан сар Салманов Саидра (шиклиъ) ву.

Эскрин кьисматнан шилнаъди

Чан абйирин бина Хив райондин Зилдикк гъул’ан вуйи Салманов Саиддиз хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ улупу дирбаш’вализ лигну, Кьягьялвалин орден тувну кIури, гъеебхьиган, узуз думу 5-6 вазли дидрихъри дудургну гъахьиб аьгъяди, ватан бадали женгнаъ чан жан фида гъапIу гъулажвивкан артухъдиси мялумат уч апIуз метлеб ади, дицдар дюшюшариъ кюмекназ гъюрайи «Дагълари кIваинди уьрхюра» тешкилатдин регьбрарикан сар вуйи Ханмягьямадов Ренатдиз дишла зенг гъапIнийза. Дявдин женгариъ му подполковникди улупу гьунарарикан, гьамус отставкайиъ ветеранарин ва дурарин хизанарин гъайгъударвалиъ дугъу гъабхурайи ляхникан, Ватандин Аьхю дявдиъ дугъан абайи улупу гьунарарикан макьалйир улихьнаси гьаму газатдиъ тувнийча. ВуйиштIан, эскрин майит абгбаъ ва багъри ругариина духну, думу фаракьат апIбаъ Ренат Ханмягьямадов учвра шерик гъахьну. Ва узухьна Салмандин командирин телефондин номер тувну.
Зенг апIуруш, Саид Салмановдин командир агъулжви вуйи ва гьадму вахтна, зийнар духьну, сагъвалин гъайгъушнаъ ади, Мягьячгъалайиз дуфну айи. Учу дугъаз газатдин редакцияйиз теклиф гъапIнийча. Мидин кьяляхъ телефондиан Салмандин дада Басират Абусейовнайихъдира сюгьбат гъубхнийча.
Гьамци дирбаш эскрин кьисматнан шилнаъди гъягъюри, гьарсаб дережайин гъайгъударвализ лигну, ухьуз, дугъриданна, дагълари кIваинди уьрхюрайиб субут шулахьуз. Гьаму шилнан зунжрин гьарсаб гьялкъайикан кIваин апIури, жикъиди ктибтидихьа.

Эскрарин ва дявдин ветеранарин гъайгъушнаъди

Йис улихьна Дагъустандин главайин жягьтлувалиинди, хусуси метлеб айи дявдин операцияйин иштиракчйириз кюмек тувуб метлеб вуди, «Дагълари кIваинди уьрхюра» кIуру Дагъустандин региондин жямяаьтлугъ тешкилат арайиз гъабхнийи. Бинайианмина мидин ляхниз отставкайиъ айи ихь ватанагьли подполковник Ренат Ханмягьямадовди рягьимлувалиинди чан вахтра, фикрарра, гъайгъушнарра бахш дапIна. 28-пи мартдиъ Ренат Насрединович му тешкилатдин сопредседателди ва Кьибла Дагъустандин терефнаъ координаторди тяйин гъапIну.
Дагъустандиъ 52 муниципалитетарикан 46-диъ му тешкилатдин филиалар арццну, дурарин жергйириз 2500-тIан артухъ ветеранар кьабул дапIна, хъа гъайгъударвалин фикриз вари республикайиан 10 агъзурихьна касар гъадагъна. Гъийин йигъаз дурари Украинайиъ гъягъюрайи женгарин иштиракчйирихьан ва дурарин хизанарихьан чпихьна гъафи 5 500-тIан артухъ кюмек ккун апIбан кагъзар тартиб дапIну, чпихьан шлуганси дурарин тIалабар гьуркIна. Дурарикан гьарсабдиъ чпихьна дикъатлу фикир ва гъайгъударвал ккун апIурайи касарин «чIиви тарих» атIабгна. Ихь республикайиан Украинайиъ гъягъюрайи женгариъ иштирак шулайи баяриз 50-рихьна рягьимлувалин кюмекнан гъагъар хъадаъна. Дурарин багахьлуйириз читинвалариъ хил гьачIабккури, 700-тIан артухъ хизанариин улукьну, чпихьан шлу кюмек гъапIну. Украинайиъ гъягъюрайи женгариъ гъийихдарин ва дудургнайидарин хизанариз гьамусдиз 3 миллионтIан артухъ пулин дакьатариинди кюмек гъапIну. Тешкилатдин ветеранари, жигьилариз чпин тажрубайин ва ватанпересвалин дарсар туври, 3 агъзурихьна мектебариъ, вузариъ ва ссузариъ ватан бадали жюрэтлувализ гьевеслу апIру серенжемар гъухну.
«Ренатдиз саспиган уьл ипIузкьан вахт адарди, думу гьаммишан читинвалариъ кюмек ккуни эскрарин, дявдин ветеранарин ва дурарин хизанарин гъайгъушнариъ ади шулу. Ляхниъ ужудар натижйир хьувализ дугъаз Украинайиъ айи командирарихъди, йишв’ин али гьюкмин ва гьацира жямяаьтлугъ тешкилатарин кIулиъ айидарихъди айи аьлакьйир кюмек шула», – ктибтура Р. Ханмягьямадовдин дада Аминат Гъазибеговнайи. Му гафариз кьувват вуди, магьа гьамусра Ренатди узухьна дишла Саид Салмановдин командирин телефондин номер тувнийи.

«Вари эскрар гьацдар вуйиш…»

Хусуси метлеб айи дявдин операцияйиз чан хушниинди душнайи Ибрагьи-мов Ибрагьим Къубаевич Саид Салманов ади гъаши гьюжмин отряддин командир вуйи. Сабан аьхю зиян дубхьну, гьюкуматдин яракьлу кьувватариан адаъну гьаур, цIийикIулиан контракт йибтIну, думу хъана эскервалин гъуллугъназ гъушну. Му ражари Ибрагьимовди чан гъуллугъ полигондиин эскрар женгариз гьязур апIури ккебгъну. 22 йигъандин гьязурлугваларин кьяляхъ чпин полкназ гъядягъюрайи 220 таза эскрарин арайиъди дугъу командирарин вари буйругъар аьхю иштагьниинди тамам апIурайи, заан аьгъювалар улупурайи ва рюгьнан ижмивал айи Саид Салмановра чахъди гъадагъну. «Саиддиз ма ша Аллагь! Думу женгариз гьялакди шуйи, жарадар кьяляхъ зигру йишваъра, думу улихьна гьудучIвуйи. Дугъу, узуз пулеметдианра йивуз дубгъуз ккундузуз, узухьна пулеметра чавай, кIуйи. Уву сабан тазади имбу эскер вува, гьялак махьан кIурашра, Саидди чав гьюжум апIру отряддиъ гучI’вал аьгъдру кьягьял вуйиб улупну. Вари эскрарра гьацдар дирбшар вуйиш…» – кIваин апIура Ибрагьим Ибрагьимовди.
Амма абйирин мисалиъ кIуруганси, дявдиин кьюб кIакI ал: гьяйиф, гьюжум апIурайи женгарикан сабдиъ Саиддиз гъагъи зиян гъабхьну. «Дявдин майдандилан думу алдагъуз даршули, гизаф вахт гъабхьнийич…» – Ибрагьимдилан алдабхьу ухьтниинди дугъу Саид чан веледдин ерина дидисну гъахьибси рябкъюйи.
Мугъан чан Зелимхан кIуру байра, Москвайиъ оборонайин министерствойин военный университет хъуркьувалариинди ккудубкIу офицер, 23 йисаъди урчIвуб вазлин арайиъ Украинайиъ гъягъюрайи женгариъ иштирак гъахьну. Хъасин чав урхури гъахьи вуздин кIулиъ айидари чпихьна дих дапIну, военный прокурорар ва журналистар шлудариз дарсар киври, курснан офицерди тяйин гъапIну.
Саиддин майит, дибрихъри, абгурайи вахтна дугъан отряддин командир Ибрагьим Ибрагьимов веледдин дерднаъ айи дадайихъди аьлакьайиз удучIвури гъахьну.

Кьисматнаккан ккудучIвуз шулдар

Александр ва Басират Салмановари сар байна кьюр риш дюрхну арайиз адагъну. Дурари иллагьки Саиддиинди дамах апIуйи: умун хасиятнанур, варибдикан аьгъю апIуз ккунир, техникайиин юкIв алир вуйи. Саид 2004-пи йисан 30-пи июлиъ Дербентдиъ бабкан гъахьну. Дербентдин кадетский корпусдиъ 10-пи классдиъ урхурайир, чан сагъвалиан военный рякъ гъибтну, тазади хулар ккергънайи хизандиз кюмекназ, кафеларна плиткйир апIру ляхниъ учIвну. Аькьюл аькьюлсузрихъан дубгъ, кIуруганси, шаклу дестйирихьан ярхлади гъузруза кIури, исламдин рякъ дибисну, медресейиъра урхури гъахьну. Амма кьисматну Саид хъана эскервалин гъуллугънахьна гъухну. Ва къад йис хьайизра, ихь арайиан гъушну. Гьюжмин гъагъи женгариъ ватандиз вафалувал ва кьягьялвал улупу Саид Салмановдиз Кьягьялвалин орден (кечмиш хьпан кьяляхъ) тувну.

Агьвалат гюзчиваликкна гъадабгъурача

Гьаму кьанди эскрин дада Басиратдихъди сюгьбатнаъ мялум гъабхьиси, Хазариъ яшамиш шулайи дурарин хизандиз дуланажагъдин саб хайлин читинвалар ва гъулайсузвалар алахьура. Гьюкуматдин терефнаанра фикир ва кюмек ккунди гъубзна.
Гьаму макьалайиинди айина-адру сар жили велед игитси, ватандиз вафалуди уьмриан гъушу абйир-бабарин гьамусра гьуркIну адру ихтиярариз ва гьюкуматдин терефнаан чиб бужлу вуйи ляхнариз – дурар газатдин материалиъ сабан туврадарча – Дербент райондин ва Хазар гъулан гьюкмин кIулиъ айидари дикъатниинди фикир тувуб тIалаб апIурача. Салмановарин хизандин аьгьвалат «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйи чан гюзчиваликкна гъадабгъура. «Дагълари кIваинди уьрхюра» кIуру жямяаьтлу тешкилатдин ччвурназ гьякимар чибра тялукь ву кIури, умуд киврача.