Шарафудин Дашдемиров
Гьар ражари табасаран гъулариз гъягъруган, гевюл лап ачухъ шулуйиз. Мушварин гюрчег табиаьт, дагълар-дерйирин сирар, тарихи ядиграр, инсанарин хасиятарра кмиди гьар ражари цIийи ва ужуб терефариан ачухъ шулу.
Хьадан вазариан октябриз дубхнайи нубатнан ражарин командировкайи ццира швумал гъапIундарзу: йиз улихь ихь ата-бабйирин яшайишдин шагьидвал апIурайи ядиграрикан гьамусдиз тарихи илмарин сиягьнаъ адру сабдихъди таниш хьуб ачмиш гъабхьнийи. Мидин «тахсиркрар» инсандин ликрикк ккадру йишваъ кюгьне вахтарин чIвурд дибихъну, дидин шиклар жямяаьтлугъ дестейиъ ирчу ДГПУ-йин тарихнан факультетдин студент Ханмирза Ханмирзаев, жвуван улариинди думу рябкъюз ккун гъахьи ватанперверарин дестейиз экскурсия тешкил гъапIу меценат, Дагъустандин халкьдин Игит Айваз Рамазанов ва хялар кьабул апIуб, дурар чIвурдахьна хъади гъягъюб чаина гъадабгъу ТинитI гъулан поселениейин глава Хизритдин Саидягьмадов гъахьнийи.
Гьелбетда, Этег мягьялин гъулариз командировкайиз гъягъюз ккайи узура багъри ругариз вафалу ватанперверарин дестейиъди кюгьне чIвурдахъна гъягъюз дишлади разивал тувза. Ярхи рякъра сабпи лик алдабгъбиинди ккебгъруб шул, ва октябрин хьудди гвачIни ухди ликарик (машиндин чархарик) кучза. Дупну ккундуки, ТинитIна ва дилинтина Хюряхънакьан тазади асфальт улубзнайи рякъюъди, сану юлдши гъапиганси, тIирхури гъягъюз хуш шулу. Хъа чIвурдахьна нитIрихъарна этегар жара апIурайи КIару ярквран таблизди душну ккундийи. ГьацI рякъюзкьан узди кьувватлу джипариъди, УАЗикариъди ва Нивайиъди узди душну, дилинтина рякъ-хулкьан аьгъю шули амдарди гъедергнайи гьарар-рукаригъянтина ккудучIвдарин ич улихь жан алибси рябкъюрайи саб зурба мутму убсну дийибгъу.
Жахтигъ гъулан кафари терефнаъ, гъярин зиихъ, гизаф йисари инсандин лик кудрубкIри гъудужвнайикьан гьарар-рукарин арайиъ, ихь халкьдин кюгьне тарихдин шагьидарикан саб вуди, зурба чIвурд сабурниинди дийибгъна. Дербентдиъ Нарин-гъалайихъан ккебгъну, Ургур чвуччвунна сар чуччун гъалайихъна 42 километризкьан гьачIабккнайи, гъалайинси ацIу ва ягъал Табасарандин Зурба цалихъди (тарихи илимдин бикIбариъ дидиз «Дагъ-бары» кIура), сабдихьан тмунубдихьнакьан вуйи аьтрафар гюзчиваликк ккади шлуси йицIдариинди тикмиш дапIнайи мицдар хабардар апIру мудафа чIвурдар душмандихьан уьрхру зурба гъурулуш вуди гъахьнийи. Ажугълу душмнар пис кьаст ади багъри ругариин алархьури гъахьи вахтари, йигъ-йишв дарпиди, садари тмундар гьюдюхюри, чIвурдан гъваълан ва цалиъ гъитнайи бицIи унчIварстар урхъариан улариз рякърукьан аьтрафар гюзчиваликк уьрхюри гъахьнийи. Душмнин кьушум багахь шули гъябкъимитIла, гъулан жямяаьт ва гъунши гъулар хабардар апIбан бадали, чIвурдан гъваин цIа алапIуйи. Йишвну цIа, йигъну кум гъябкъю гъунши чIвурдариинра, сабдихьан тмунубдихьна чIуру хабар рубкьру гьамцдар цIийир кчIигури, вари халкь ликриин апIуйи.
Жахтигъярин гьамусдин таза наслиз чпин ккадабхъу гъулахъ мициб чIвурд хъайибкьан аьгъюди гъабхьундар. Мидин себебра гьадму вуки, сифтейиан КIару ярквракк ерлемиш духьнади, кьяляхъна дюзенариз кудучIву ва гьамус ккадахьнайи гъуларси, 1966-пи йисан жилар гъутIурччвхъан ТинитIна ва Бургьанкентдиз кюч духьнайи жахтигъяри чпин багъри ругарин аьхюну пай йишвариин ликкьан илиливри, магьа тамам 60-70 йис шула. Му вахтнан арайиъ багъри юрдарин тарихдиан, дидин географияйиан мектебариъ чпиз аьгъювалар тутруву жигьил наслар арайиз гъафну. Мидлан савайи 1930-пи йисан ТинитI гъабхьи хуржнин кьяляхъ, жаллатIвалин атеизм айи вахтари, шибритIариинакьан уьлдюхю жара чIвурдарси ва гьациб кьисматнакк ккубкьу Табасарандин Зурба цалси, жагътигъярин гьаму чIвурдра, гъунши гъуларин идарйирин дараматар ва хусуси хулар дивбаз гъванар бадали, уьлдюбхюз хъюгънийи. ТинитIна кюч духьнайи ерли касарин гафариинди, чIвурд уьлдюбхюрайи сар кас заълан исизди ахъуб себеб дубхьну, думу завариан ишара ву кIури, чпин писвал дишлади дебккнийи.
ЧIвурдан канчIарихъан гьарар-кюлеригъянтина зиинади гъилигиган, дидин кIакIар завариз диш духьнади рякъюру. 3 метртIан артухъ диаметрин ва 30 метрихьна ягълишин ади, гергми жюрейиинди тикмиш дапIнайи чIвурдан айитI, жилилан ккебгъну кIакIаризкьан, гъвандин бурмайин умбрар ади гъахьнийи.
Гьамусяаьт чIвурд сабуну терефнаан гьадабхъна, хъа сагъди имбу терефнан гъурччву гъванарин чIварчIвли цал ригъдин нурариккра, мархьлин кьяшариккра рачIврачIвар апIури дийибгъна. Чахьна гъюрайи рякъ-хулкьан амдру му ялгъузди дийибгънайи зурба кюгьне чIвурду йиз кIваъ кьюб жюрейин гьиссар уягъ гъапIнийиз: саб терефнаан, варжарагъзрар йисари гьялал зегьметниинди уьл ипIури, мина гъафикьан душмнарихьан багъри ругар дюрхну, му гюрчег ватан азадди чпин насларин хилиъ иву абйир-бабариинди – йиз дирбаш табасаран халкьдиинди дамагъ гъапIза; мидихъди сабси, гьяйифки, заманайи ул`ан идипнайисиб гьялнаъ айи му чIвурду гъийин деврин «цивилизацияйин кюкйир» себеб духьну ккадахьайи ихь табасаран гъулар ва сакьюдар хизанартIан амдру гъулариъ ичIи шулайи йирси мектебар уларикк ккархьну, юкIв лап сефил гъабхьидиз.
Ав, гъул гъуландари, хъа гъуландар гъулу машгьур апIуру кIурубси, му чIвурдахъна сабхилди гъафи къарихьнакьан касарра, йиздарстар гьиссар ади, чIвурд рас, хъа гъирагъ-бужагъар марцц дапIну, дидихьна махлукьатдиз рякъ ачмиш апIуз ният ади гъафидар вуйи.
«Ханмирза ихь тарихдиз зурба фикир туврайи йигин бай ву. Дугъу чан «Йиз Табасаран» кIуру машнаъ, хъасин ихь «Табасарандин ватанперверар» дестейиъра ккадабхъу Жахтигъ гъулан багахь хьайи кюгьне чIвурдан шиклар тувнийи. Му шиклар гъяркъю гизафдари, чIвурд наан айиб ву, фукьан ягълиб ву, ликрикк ккайиб вуйин, рас апIурхьа, кIури, дестейиъ дидиз гизаф фикир тувнийи, – кIваин апIура Айваз Рамазановди. – Узу цIиб мюгьталра гъахьунзу: думу терефнаъ дициб ч1вурд ашул кIури, фикирра дайиз, гьаз гъапиш Табасарандин Зурба цал Дербентдин Нарин-гъалайихьан Хючна терефназди гъябгъюрайиб вуйи, хъа му чIвурд дидхьан лап ярхлади ву. Гьамци дестейин йигин баяр, думу чIвурд фициб гьялнаъ аш лигбан бадали, йигъ тяйин дапIну, дидихьна гъягъбанди гъахьнийи».
ЧIвурдахъ машнак илтIикIну дийигънайи дестейиъ гъябгъюрайи ич сюгьбат давам апIури, ДГПУ-йин тарихнан факультетдин студент, «Йиз Табасаран» дестейин администратор ва «Табасарандин гъала» китабдин автор Ханмирза Ханмирзаевди чан кIваъ айибра ачухъ гъапIу: «Тарихи ва культурайин ядиграр гьархну даккнибдикан вуйи йиз фикир ихь жигьил наслиз жвуван халкьдин тарихдикан мялуматар лап кьитдитIан адрувалиан гъафидар вуйиз.
Жахтигъярин чIвурд гьацдар ядиграрикан саб ву. Узуз ихь табасаранари жвуван халкьдин тарих гьархну ккундарзуз. Дурари, чпилантина тазади гъюрайи насларра мярифатлу апIуз, таза наслин гьарсарин бедендин ифдикна кIулин маълик абйир-бабарин цIадларра кайиб кIваълан гьадрахуз, ихь халкьдин яшайишдин шартIарикан, тарихдикан мялуматар тувруб вари дюбхну, дурарихьнара рубкьури ккундузуз».
ТинтIарин гъулан поселениейин глава Хизритдин Саидягьмадовди, чIвурдан айитI айи умбрарихъди айи цалиъ аьраб гьярфариинди адатIну дидикIнайи гъванар ади гъахьну, кIура. Чаина фикир жалб апIурайи гьарсаб шейънан шиклар йивну, дурар вари ихь машгьур тарихчи М.Р. Гьясановдихьна хътаури гъахьну. «Ухьу ихь тарих йишв’ин уьбхюри гъибтну ккунду. ТинтIарин гъулан поселениейин глава вуди, узу, ихь халкьдихъ юкIв убгури, ихь тарихдик жвуван улариинди «куркIуз» гъафи гьарсариз аферин кIураза», – къайд гъапIнийи Хизритдин Саидягьмадовди.
ДГУ-йиъ, ДГПУ-йиъ аьхюну мялимди дилихну, хъасин ТинтIарин кьялан мектебдин завучди ляхин гъапIу ва 54 йистIан артухъ мялимвалин тажруба айи жахтигъжви Ибрагьим Ибрагьимовдин гафариинди, цилиндрин кIалиб ади тикмиш дапIнайи му чIвурдан кьялаъ чалан гъвандикан дапIнайи бурмайин умбрар илтIикIури за шулайи сабсана цилиндрин тикилиш ади гъабхьнийи. Дугъу му чIвурдан тарих V-VI аьсрариъ Рукел гъул арайиз гъюбахъди аьлакьалу апIура.
Ав, ватан аьгъдрурикан ватандаш даршул. Хъа ватан ужуди аьгъю апIбан бадали, дидин тарих дериндиан ахтармиш дапIну ккунду. Му ляхниз бахш дапIнайи ахтармишар гизаф ашра, гьадму гьисабнаан ихь ватанагьлийир профессор М.Р. Гьясановдин, профессор Р.И. Сефербековдин ва гь.ж., Урусатдин ва Кавказдин тарихдин илимдиъ, Табасарандин кюгьне вахтаринси, ХVIII-XIX аьсрарин тарихра тамамвалиинди ахтармиш дапIну ккудубкIнадар. Мидихъди сабси Ургур чвуччвунна сар чуччун гъалайихъди, Табасарандин Зурба цалихъди, хабардар апIру ва мудафа чIвурдарихъди аьлакьалу гьядисйириз лайикь вуйи дюзи кьимат тувнадар.
Жахтигъярин чIвурдахьна дуфнайи ва гъюз ккунди даршидарин гизафдарин ният, уьлдюхну ккудукIнайи тарихи ядиграр цIийикIултIан тикмиш апIуз шулдашра, имбударкьан рас дапIну уьрхюб вуйи. Амма му ляхниз, зурба дакьатарси, гьюкуматдин тялукь вуйи органарин терефнаан разивалра, кюмекра ккунду. Мидин гьякьнаан Мягьячгъалайиан дуфнайи ихь ватанагьли, ДГУ-йин политэкономияйин кафедрайин заведующий, Дагъустан Республикайин Жямяаьтлугъ палатайин член Низами Аскеровди гьамциб мясляаьт тувра: «Ухьу, табасаран халкьдин вакилари, ихь абйир-бабарин яшайишдикан, гъайгъушнарикан шагьидвал апIурайи тарихи ядиграр уьрхюри гъитну ккунду.
Ихь халкьдин тарих хъанара ужуди ахтармиш апIбаан ва Жахтигъярин чIвурд, рас дапIну, цIийи алапIбаан «Табасарандин ватанперверар» дестейин жягьтлувал кьадар адрукьан важиблуб ву, амма дурариз гьюкмин гъурулушарикан кюмек лазим ву.
Гьаддиз ихь зегьметар-гьяракатарна гьюкмин мумкинвалар саф апIуб лазим ву: саб терефнаан – гъуларинна райондин дережайин муниципальный тешкилатар, тмуну терефнаан – тарихи ва культурайин аьхю мяна айи объектар уьрхюз ва рас апIуз ихтирар тувнайи гьюкуматдин специализированный тешкилат – Дагъустан Республикайин культурайин ирс уьбхру агенство.
«Табасарандин ватанперверар» дестейин гьяракатарна гьюкмин гъурулушарин мумкинвалар сатIиди ишлетмиш апIуз шлу сабсана рякъ улупуз шулу. Ихь республикайиъ «Ерли жягьтлувалар» кIуру программа ляхник кипна, – давам апIура Низами Аскеровди. – Думу программайиинди ерли жягьтлуваларин ляхнариз жямяаьтлугъ тешкилатари 30% дакьатар харж апIруси гъабхьиш, лазим вуйи дакьатарин имбуну пай – 70% –гьюкуматди чав деебтура. Инанмиш вуза, ватанперверарин ва жямяаьтдин терефнаан ужуди тешкил дапIнайи кюмек ва албагнайи гьяракатар гъахьиш, ерли гьюкмин органарихьан му месэла рягьятди гьял апIуз шулу».
Ихь абйири, игитрин туртIан, жямяаьтдин гаф гужлиб шул, кIуйи. Абйирин тури, багъри ругарин азадвална аваданвал уьбхюри, чан удукьувалар ва мумкинвалар тарихдиъ улупну. Гьамус жямяаьтдин гафнан гужалвал улупру вахт дуфна
