Умгьанат Сулейманова

– Табасаран гъи культура, образование, дуланажагъ жигьатнаан улихь дубшнайи, варжариинди игит бабар, игит баяр айи уткан табиаьтдихъди ккабалгнайи юрд ву. Табасаран дишагьлийирра, вари дюн’яйиз бажаранлу халачачйир вуди адлу ву.
Халачачивал успагьи кесп ву. Жвув дюз алаури пидиза: успагьи кесп вуйи, гьаз гъапиш гъи думу яваш-явашди ихь халкьдин арайиан дубгра. Улихьна вахтари табасаран дишагьлийирин асас ляхин халачи убхуб вуйи. Дишагьли айи хулаъ халачийин дуркьар адарди гъабхьиш, жямяаьтди аьйиб апIуйи. Думуган варидарин хулариан ебхьруб халачи хъубжру рягъярин сесер вуйи.

Гъи кIуруш, халачи убхуз аьшкь айи дишагьлийир тек-биртIан имдар», – ич сюгьбат гаьму гафариинди ккебгъу Дагъ. Огни шагьриъ халачйир урхру фабрикайиъ хайлин йисари гъилиху Нурият Къафаровайихъди узура рази вуза
– Гъийин деврин жигьиларин гьавйириз лигруган, дурарин ихь кюгьне аьдатарихьна, культурайихьна вари терефнаан гизаф гъайгъусузвал айиб рябкъюру. Мициб янашмиш’вал жигьиларин арайиъ гъубзиш, гележегдиъ халачи кIуру гаф марцциди кIваълан гьархди. Узу, мисалназ, Табасаран райондиъ ФуркIил гъулаъ аьхю хизанди бабкан гъахьунзу. Йирхьур чи ва сар чве вуча. Йирхьур риш саб хулаъ хьувал думу вахтари аьхю хазна вуйи. АхьитI гъулаъ халачйир урхру аьхю фабрика айи, ва гьадму фабрикайин филиалар сифте ТинитI гъулаъ, хъасин учухьра тешкил гъапIнийи. Узуз ихь халкьдин культурайин художествойин эсерар – хъа йиз фикриан, гьарсаб халачи му художествойин эсер ву – яратмиш апIбан ляхин бицIиди имидитIан таниш вуйзуз. УрчIвубпи класс ккудубкIур, Дербент шагьриъ халачйир урхбан факультет а, кIури, дина урхуз гъушза. Халачачийин дипломра гъадабгъунза. Ва гьаддихъан кьисмат дубхьну, Думурхьил гъулаз, швуваз гъушза.
1965-пи йисан Табасаран райондиъ ижмиди жилар гъутIурччвнийи, хайлин гъулариъ агьалйириз аьхю зарарар гъабхьнийи. Думуган Табасаран райондин гизаф гъулариан инсанар Дагъ. Огни шагьриз кюч гъахьнийи. Саспи вахтари Огнийиз «табасаранарин гъул» кIури шулу. Ич хизандира Огнийиъ бин ккебгънийи.
Огнийиз гъафиганра, йиз ляхин давам апIуз хъюгъза. Гьелбетда, мушваъра халачйир урхру фабрика ади гъабхьну. Душван директор Владимир Витальевич Крылов вуйи. Сад-кьюд йисан халачйир дурхну, узу халачйир рас апIру устад (мастер) гъахьиза. Хъасин профкомди лихуз хъюгъза. Йиз марцци ва намуслу ляхниз лигну, Зегьметнан адлувалин III дережайин ордендиинди лишанлу гъапIунзу, 40-тIан зиина грамотйир, гьаци премйирра туври гъахьунчуз. Дишагьлийирин зегьмет гъагъиб ву кIури, ич директори халачачйирин ляхнин шараитариз гизаф фикир тувуйи, — давам гъапIнийи ихтилат Нурият халайи.
– Думу вахтна табасаранариз гизаф дирбаш, кIакIначи халачачйир айи. Дурарин ччвурар ктухуз шулнухьан? Му мялумат увуз ужуди аьгъяди ккунду, гьаз гъапиш хайлин йисари фабрикайин профкомди гъилиху кас вува.
– Йиз уьмрин жилгъа узу, халачйир гьясил апIбан ляхниъ аьхю тажруба айи устадарин арайиъ Дагъ. Огни шагьриъ халачйир урхру фабрикайиъ ккебгъунза.
Гюльханум Мурадханова, Шагь-набат Шихмирзаева, Къистаман Мягьямедова, Нежейбат Рустамова – му дишагьлийирин ччвурар варидарин кIваиинди гъузну ккунду. Дурари гьясил гъапIу халачйир гьарган заан ерийиндар, рангар утканди хъабалгнайидар шуйи. Огнийи яшамиш шулайи ихь табасаран дишагьлийири саки варидари думу фабрикайиъ ляхин апIури гъахьну, хъа узу ктуху дишагьлийир имбударин арайиъ чпин устадвалиинди тафавутлу вуйи. Дурари чпин ляхин гъитIан закур, ццитIан гъюру йисан шлубкьан ужи апIуз чалишмиш шуйи. Гьамци думу албагу коллективдин ляхнин къудратлу лепейиккди вари халачачйир йигълан-йигъаз, вазлиан вазлиз ва кварталиан квартализ ляхнин ери за апIбан улихь гъягъбан рякъюъ шуйи. Узу ктуху кIакIначи халачачйири неинки чпиз улупнайи нормйирна планар артухъдира кади тамам апIуйи, хъа гьацира заан ерийин гьясил арайиз хуйи. Ва дурариз лигури, имбу халачачйирра кIакIначйирин жергйириъ хьуз чалишмиш шуйи. Гьар машквраз тафавутлу гъахьидар ихь республикайин улихь хьайидари грамотйириинди, жюрбежюр лазим вуйи мутмйирихъди лишанлу апIуйи.
– Нурият хала, хъа гъийин деврин дишагьлийир, яв фикриан, халачи убхбахьан гьаз ярхла духьна?
– Ич вахтна учуз айи ляхин анжагъ халачи убхуб вуйи… Думу вахтна гьюкуматдин ляхнартIан адайи. Хъа халачйир урхурайидарин хулан мяишатра хазна вуйи. Халачйирик гъи кьимат кимдар кIура. Халачйир саб вахтнара кьиматсуз гъахьундар, дурар буш ихтилитар ву. Ихь халачйир гьамусра жара миллетарин, гьюкуматарин агьалйирин арайиъ ад ади, экспортиз гъягъюра. Ляхин жарабдиъ а – гъийин девриъ дишагьлийириз гъазанмиш апIуз гъулай ляхнар гизаф духьна.