ЗУБАЙДАТ ШЯБАНОВА
Кафари Америкайиз Европайиан «эскимосар» кIуру лакIам му халкьдихъ дуфну, хачперез дин тарабгъру касари хъибтIуб вуйи. Думу таржума гъапIган, «кьяши балугъ ипIрудар» мяна шула. Гьамусяаьт Канадайиъ, США-йиъ ва Гренландияйиъ «эскимос» кIуру гаф зат ебхьудар. Думу уьлкйириъ дюн’яйин варитIан кафари юрдариъ яшамиш шулайи миллетдиз мици пуб му халкь ужуз апIру, лайикьсуз ляхинси гьисаб дапIна. Дурари экскимосариз «инуитар», яна «халкь» кIуру. Му миллетдиз кюгьне деврарианмина инуитар кIури гъахьну.
Урусатдин аьтрафариин 1500-ди-хьна инуитар а. Дурар Чукотский автономный округдин шубуб гъулаъ яшамиш шула. ИкибаштIан, инуитарин 100 йис мидиз улихьна вуйи ва гъийин уьмур сабсиб дар. Думугандин эскимосарин аьдати хал – иглу – гъи туристар гъюру йишвариътIан алабхъури шулдар. Эскимосарин дуланажагъдикан ва аьдатарикан ихтилат гьадму иглуйилан хъюгъну ккебгъдихьа.
Миркклин туп
Эскимосари чпин хал йифкан ва мирккликан апIури гъахьну. Дурарин аьдати дару хал гъябкъдари, гьаммишан тIурфан ва аязнан кулак айи юрдариъ йифун хулаъ фици яшамиш шулайкIан, кIури, гьерхру. Амма иглу гъулайвалар айиб ва лап маниб вуйи. Иглуйиъ учIву эскимосари, чпин ургмарси, вари мани палатра илдибтури гъахьну.
Иглу маниб хьувалин жини сир думу тикмиш апIбан саягънаъ а. Манишин уьбхбаъ варитIан важиблу роль иглуйиъ учIвру йишву уйнамиш апIура. Душв полилан исди ва гьаммишан абццну ади ккундийи. Гьадмуган, убгурайи хюлиан удубчIвурайи гъагъи углекислый газди хулан кьялаъ алапIнайи цIин кум жилиин дабхъуз ва рягьятди хулазди учIвру йишв’ан гъябгъюз гъитра. Мидланра гъайри, тупран кIалиб айи иглуйин цалари артухъ гъабхьи ламунвал чахьна зигуру ва айитI гьаммишан къурушин гъитру.
ХяртIаъ бачI
Эскимосари тупраз ухшар айи чпин хулар юкьуд-хьуд йигъандин йиф’ан хусуси гаркIлихьди миржиб мурччвнан, гьарсабдиъ 20-40 кг гъагъ айи къаябар адатIури, дурариин шид улубзури, аьдати хуларин цал дивруганси, саб-сабдиин иливури, тикмиш апIури гъахьну. Хъа варитIан кIакIнан къаяб рягьятди алдабгъуз шлуганси гъитуйи. Думу йифун гъван хялари чпикан хабар тувру йишв вуйи. Мисалназ, аьхю пай миллетари хяларди гъюз ккайиваликан хабар дебккуйи, хъа эскимосарин му аьдат жараси ккабалгнайи. Дурар хяларди хабарсузди гъюйи ва, йишв’ина хъуркьиган, иглуйин кIакIназ удучIвну, гъван алдабгъну, чав хялижвди гъафиваликан хабар тувуйи.
Аьдат мид’инди ккудубкIурадайи. Эйси хул’ан удучIвуйи ва хялижвуван хяртIахъ бачIар йивуз хъюгъюйи. Хялижв ккебехъну, хилар ирхну гъузруб дайи. Чан нубатнаъ дугъура чан улихьна гъафи касдин хяртIхъан бачIар йивуз хъюгъюйи. БачIар йивувал сар дарш сар жилиинди ахъайиз давам шули гъабхьну.
Му аьжайиб аьдат эскимосарин диндихъди аьлакьалу ву. Дурари, дюн’я ужудар ва чIуру рюгьяри абцIна кIури, фикир апIуйи. Хъа хялижвуву чахъди чIуру рюгь хъади дуфнаш гьапIру? Гьаци, хяртIхъан бачIар йивури, хулан эйсийи хялижвув’ан чIуру рюгьяр утIурккуйи, хъа хялижвуву, эйсийиз гьюрмат улупури, дугъан хяртIахъ бачIар йивуйи.
Аязнан «мак»
Хъа эскимосари багахьлу инсанар къаршуламиш апIбан аьдат жара саягънануб ву. Думу аьдат инсанарин арайиъ «эскимосарин мак» кIури тарабгъна. Хизандин вакилар ва багахьлу майил-мадатар хайлин вахтналан чиб чпиз алахъган, дурари хъюхъяр чиб-чпикан ктатуру. Дурарин фикриинди, багахьлуйирихъди чIуру рюгьяр гъюрдар. Эскимосарин аьдати палат уларна хъюхъ амиди, имбу вари жан, ликар, хилар ургми ккебкну шлуб ву. Мушваъ шлу яман аязну хиларилан бегьлийир илдитуз гъитдар, гьаддиз эскимосари, сар-сариз хушгелди хъюхъяр сар-сарикан ктатбан саягъниинди апIуру. Му «аязнан мак» кIуру аьдат дурари гъира уьбхюра.
Гьюлин ху
Эйсийихьан бачIар гъадагъу хялижвувахьна хътаркурхьа. Думу эйсийихъди сатIиди хулаздиъ учIвру, ва дугъаз эйсийи гъянивалар гьивру. Эскимосарин гьар йигъандин аьдати хурагар ухьуз аьжайибдар ву. Мисалназ, «акутак» – жвилли йимишарикди кибикьнайи шурсиб ипIруб. Му хурагнак йимишар, набататарин цIабар ва ччивар кахьру. Хъа асас вуди дидик кайиб гьюлин хуйин хюл ву. Му хураг эскимосари багьалу хялариз гьивру.
Гьякьлуди кIуруш, эскимосар кьяши йикк ипIрудар ву. Гьюлик гъидису хуйин ва китдин йикк дурари уьруди имиди ипIуру. Гъубзуб тикйир дапIну, жилиъ ивру. Гъабгъу жилиъ миркк йивнайи йикк, гаш гъабхьиган адабгъури, гаркIлихьди чIиллиди гьадабтIури, ипIуру.
«Акутакдилан» гъайри, эскимосари чпин «игунак» кIуру хурагра гизаф ицциб вуди гьисаб апIура. Хьадну хюрчаъ гъабкIи мирш вая гъибису гьюлин ху гьаци имиди жилиъ ивру. Думу чIур хьуз, яни утIуз хъюгъган, адабгъну ишлетмиш апIуру. Аьсрариинди гьаму жюрейин сурсат ишлетмиш апIувалиан эскимосарин майтин агъуйихьна иммунитет арайиз гъафну.
Сумчир ва салам
Сумчрарин ва саламдин аьдатарикан улхуруш, сумчрин аьдатар эскимосариз адар. Мушваъ швуваз гъахуз хъуркьнайи риш адашди вая гъардшари жигьил балин хулаз гьаъру. Гьаци дурари хал-хизан ккебгъру. Шурхьан, думу касдихъди хизан ккебгъуз ккундуш, сарира гьерхудар. Эгер шуран кюмек хизандиъ чарасуз лазим вуш, думу швуваз хъадраъди гъитру.
Эскимос дишагьлийириз саб жюрейин ихтиярар адар гъапишра, кучIал даршул. Асас вуди жилар чпин дишагьлийирихьна къанажагъсуз мал-мутмуйихьнаси янашмиш шулу. Хайлин эскимосари чпин хпар жара жилирихъди уртахъ апIуру вая сарсана цIийи хпир хулаз хуру. Хулан эйси гъакIиш, дугъан девлет багахьлуйирин ва веледарин арайиъ пай апIуру. Хпир фукIара хьтарди абайин хулаз гьаъру.
Саламдихьна эскимосарин янашмиш’вал жараб ву. Дурариз аьжалихьан ва гъакIи касдин майтихьан гучIуру. Эскимос гъакIиш, думу дишлади кивуз гъахуру. Майтиин ккуртар, ургмар алахьну, дахъру ахин, леэф, жюрбежюр алатар, гъаб-гъажагъ дугъахъди мярхяриъ ивну, гъванар хьайи йишвахьна гъахуру. Майит ва дугъан шей’ар жилиинди алдагъну, гъирагъарихъанмина ва зиълан дурариин гъванар иливуру. Гьаци майит фаракьат дапIну, эскимосар хулариз хътакуру. Дурарин фикриинди, яшамиш шулайи вахтна инсанди ишлетмиш апIурайи шей’ар дугъаз, учв гъакIиганра, лазим шулу.
ИкибаштIан, кафари терефнан жара миллетаринси, эскимосаринра бязи аьдатар тарихдиз гъушну, хъа хайлиндар дурари гъира уьрхюри ими.
