Гюльнара Мягьямедова
1945-пи йисан 6-пи ва 9-пи августди США-йи Японияйин Хиросима ва Нагасаки шагьрариина атомдин бомбар ирчнийи. Думуган 450 агъзуртIан зиина инсанар гъийихнийи, хъа радиацияйин зарар дубхьну чIивиди гъуздари гъира жюрбежюр уьзрарин аьзаб зигури ими. Аьхиримжи улупбарииди дицисдарин кьадар 183 519 кас ву. Инсанар терг апIуб метлеб вуди атомдин бомбар ирчу вахтнахъанмина магьа 79 йис тамам гъабхьну.
Бомбарин кьувватну Хиросима шагьур ругдихьди саб гъапIнийи. ЧIивиди гъузу инсанарин гафариинди, сифте дурариз акв гъябкънийи, хъасин – чан рякъюъ вари убгури гъюрайи цIин лепе. ТIубкIувал арайиз гъафи йишв’ин вари дишлади рюкъдиз илтIибкIнийи, гъийиху инсанар, гъарантйирси, адрахьди гъузу хуларин цаларик карснийи.
Бомбар ирчбан кьяляхъ шагьриъ цIа ктIубшвуз дарди, дахаргну йихурайи инсанариз тувузкьан шид адайи. Штухъ дахаргнайи, машар, хилар, ликар дургнайи инсанар шид гъубхъубси йихури гъахьну. Гьаддиз гъира Хиросимайин агьалйирин штухьна лап аьхю гьюрмат а. Японияйиъ гъийихдарин рюгьяризра кмиди шид лазим вуди гьисаб апIуру.
Атомдин бомба адабгъхъанмина дюн’яйиъ думу кьюб ражаритIан ишлетмиш гъапIундар. 6-пи августдиъ гвачIнинган Хиросимайиъ бомба гъутIубкIиган, сяаьт урчIвубдиз йицIихьуб дакьикьа дилибхнайи. Шубуд йигълан, 9-пи августди сяаьт йицIикьюбдиз кьюб дакьикьа гъилибхиган, США-айин летчикари Нагасаки шагьриз атомдин кьюбпи бомба ипнийи. Гьадму сяаьт шагьрин 60 агъзур агьали гъийихнийи.
Интернетдиъ думу гьядисйирин шагьидарин кIваин апIбар тувна: «Думу жегьеннем затра йиз кIваълан дурубшур: уларра акв туври ккидирчну, жилиин инсанарин майтар дахьнийи. Нир’ин дяргънайи, укIу духьнайи инсанарин майтар уьлюрхнийи. Мушвахь гъузуз лап гучI шуйи», – кIваин апIура Сигеко Матсумотойи. Дугъан гафариинди, атомдин бомбарин ялавну дургнайи инсанар бомбарихьан гьергру йишваризди архьуйи. Дурарин машнан, жандин хам алдабхъну, кушар дургну гъахьнийи.
Уьлкейин ислягь агьалйирин кIул’ина гьамциб вягьшивалин гьюжум гъапIу США-йилан Японияйи фици хил алдабгънийикIан? Тарих гьархруб дар, хъа себебар гизаф а. Японияйин агьалйири дюн’яйин кьюбпи дявдиъ чпин уьлкейин гьюкмарин тахсир жин апIурадар. 1941-пи йисан декабриъ Япония США-йин Перл-Харбор кIуру дявдинна гьюлин базайиина алжагънийи. Гьаддин кьяляхъ США асас вуди дюн’яйин кьюбпи дявдигъ гъючIвнийи.
Маньчжурияйиина алжагъу япунарин вягьшивал ва инсафсузвал гьархнадар. Душваъ машгьур «731-пи дестейи» инсанариин медицинайин ахтармишар (экспериментар) гъахури, йисирвализ гъадагънайидар лукIарси ишлетмиш апIури гъахьну. Агъзрариинди дишагьлийир япун армияйин эскрариз аьрвалар хуз дидисну гъахьну. Япония Филиппинариина алжагъганра, йисирвализ гъадагънайи США-йин ва Филиппинарин агъзрариинди эскрар гъийихнийи.
Японияйин агьалйир Хиросимайиз ва Нагасакийиз бомбар ирчбан кьяляхъ чпин уьлке гъибису ва даргъувалар цIийи алаъбаз кюмек туву США-йикан гъи разиди ву. ЦIиб йисарилан Япония дюн’яйин экономикайин варитIан улихь хьайи уьлкейиз илтIибкIнийи. Хъа дявдин кьяляхъ США-йи гъибикIу, дявдиъ иштирак хьуз гъадагъа апIру Конституцияйиз асас вуди, Японияйихьан харижи уьлкйириъ гъахьи гъалмагъалариъ иштирак хьуз гъабхьундар.
Йиз фикриан, Японияйик фукьан аьхю тахсир кади гъабхьнушра, США-йи ядерный яракь ишлетмиш апIуб дюз дар. Эгер ядерный яракь айи уьлкйири гъалмагъал гъабшибси атомдин яракь ишлетмиш апIуз хъюгъиш, дюн’яйиъ фу шул? Ядерный яракьди аьхирзамандихъна хуз мумкин ву. Гьаддиз думу яракьар ишлетмиш дарапIбан йикьрар тамам дапIну ккунду. Хиросимайиз ва Нагасакийиз ирчу бомбариан агьалйириз гъабхьи аьзаб гъира инсанарин сагъ даршлу зиянси гъубзна.
Шиклиъ: 1945-пи йисан 9-пи августди, атомдин бомба ипбан кьяляхъ
Нагасаки шагьрин зиин уч дубхьнайи «ядерный» дифар.
