Гюлягьмад Маллялиев
Табасаранарин хасиятнан милли лишнарикан гаф-чIал апIруган, сабпи рякъюъ мелзниина «хялижв кьабул апIуз аьгъювал» гъюру. Дидланра савайи, табасаранарин умунваликан, зигьимлуваликан гизафдари кIура. Аьхиримжи йисари гъягъюрайи гьядисйири, тарихи бикIбариъ гизаф ражари къайд ва дявдин майднариин субут дапIнайи табасаранарин игитваликанра Дагъустандиъ ва Урусатдиъ цIийикIултIан пуз гъитра.
ЧIюрх ктру никк даршлуси, ихь халкьдиз, гьелбетки, саб жерге харжи лишнарра хас ву, дурарикан ухьу жвувандарин арайиъ кми-кмиди кIури шулхьа – бахилвал, миллетдинуриз даягъ хьуз аьгъдрувал ва гь.ж.
Хъа узук ихь милли хасиятнан лишнарикан варитIан гъалаб кипрайиб табасаранарин вижнасузвал ву. Вижнасузвал уьмрин вари терефарихьна – чIалнахьна, тарихдихьна, сяняаьтарихьна, культурайихьна, халкьдин закурин йигъахьна. Диди ихь халкьдин ляхнар вари гьяшил апIура, гележегдиз вуйи яркьу рякъ ккуру рихариз илтIибкIура. Анжагъ саб мисал хурза.
Багъри халкьдин уьмриъ чпин шил гъибту, гъи рягьматдиз душнайи касарикан бикIуб ният ади, учу дурарин насларихьна илтIикIу вахтна гизафдарихьан чпин адашдикан, ясана абайикан, бабкан, дурарин натижалу уьмрикан фукIа пуз шулдар, ясана, саб-кьюб келима дупну, шид хътабтIу рягъинси дийигъуру. (Мицисдар дюшюшар сабанна кьюбан ваъ, хъа кми-кмиди алахьурачуз). Хъа варитIан учIвруб гьадму вуки, аьхю наслихьан гъузу документар, дурарин бикIбар, эсерар, жара шей’ар, вахтниинди гъаразнаъ дархьиди, гъуйиккишвакк ясана гараждиъ, саб хъайивалра адарди дирчну гъитра, ясана яд инсанар дуфну, чпихьна ча гъапиган, саб гьяйиф дарди дурар тувра. Гьаму жюрейиинди янашмиш шули, ихь шаирарин, писателарин наслари дурарин хайлин эсерар гъудургну, пуч хьуз гъитну; дявдин ветеранарин документар, кагъзар, медалар хил’ан адахьну. Гьамцдар рафтар рякъруган, гьарган саб фикир кIулиз гъюри шулиз: яраб наънан вуйкIан ихь гьамциб, багъри инсанарин уьмрихьна, дурарин рюгьярихьна вуйи гъайгъусузвал?
Ватандин Аьхю дявдиъ Табасаран райондиан 4 агъзурихьна, Хив райондиан саки 1800-хьна инсанар иштирак гъахьну, дурарикан гизафдар кьяляхъ гъафундар. Гъи думу инсафсуз дявдин хайлин иштиракчйирин худлариз ва гудлариз чпин абйирикан лап цIидартIан мялуматар аьгъдар. Лазим вуйи дережайиинди дурарикан бикIрудар адарди хьували, абйир-бабари чпин веледариз аьхю абйирикан ктибтури дархьували гьамциб натижайихъна гъахну.
Гъи Дагъустандиан хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ иштирак шулайидарикан варитIан гизаф кьадар табасаранарин ву. Гъи ухьу варидари сабхилди – эскрарин хизанари, журналистари, жямяаьтлугъ тешиклатарин вакилари – дурарикан мялуматар уч дарапIиш, закур, вахт гъубшиган, уьмрин гьарйигъандин гъайгъушнарихьан ухьуз думу ляхин ерийиинди кIулиъ гъабхуз мажал хьибдар. Ва гъалибвал бадали кьадар жигьатнаан варитIан гизаф эскрар сарф гъапIу ихь халкьдин игитваликан саб 20-30 йислан варитIан цIибди шагьидвалар гъузди. Ухьу саб-швнуб ражари му, жвуву жвуваз ккиврайи мюргъяриъ ахъунхьа. Надир-шагьдин чапхунчйир дармадагъин апIбак табасаранари кивубсиб аьхю пай, саб дагъустан халкьдира кивнадар, амма думу вахтариланмина ихь мелзниин сакьюдар игитарин ччвурартIан аламдар – Кьалухъ Мирзайин, рукьан уста Маж’ваддин, гъала уьбхюри гъахьи ургур чвуччвун ва дурарин чуччун… Хъа монголарихъди, аьрабарихъди, Тимурихъди вуйи йивбариъ талаф гъахьи табасаран игитарикан хабаркьан адархьуз, анжагъ кьисйириъ гъузу ччиларбан Чудар, марччлихъан Рягьим, ччвурар алдру къягьримнар…
Гьамциб кьисмат гъядябхъюз мумкин ву табасаранарин Ватандин Аьхю дявдин игитаризра, хусуси метлеб айи дявдин операцияйин эскраризра, эгер ухьу вахтниинди дурарикан мялуматар уч апIбан гъаразнаъ дархьиш.
Цци Ватандин Аьхю дявдиъ Гъалибвал гъадабгъну, 80 йис шула. Дидланра савайи, уьлкейин президентди 2025-пи йис Ватан уьбхрударин йисси тяйин дапIна. Гьаму важиблу гьядисйирихъди аьлакьалу вуди ва кьягьял абйирин игитвалин рюгь дурарин худларин ва гудларин бедендиъ чIивиди имбувал субут апIбан бадали, учу «Игит абйирихъ игит худлар» цIийи проект ккебгърача. Дидин мяна саб хизандин жюрбежюр наслар сатIи апIурайи ватанперверваликан, жюрбежюр деврариъ яшамиш шули гъахьи саб сихлин вакилари зяиф хьуз гъидритрайи кьягьялвалин аьдатарикан ктибтуб ву. Гьамдихъди аьлакьалу вуди, гьюрматлу газат урхурайидар, учвухьна кюмек ккун апIури, илтIикIурача: эгер ичв аьхю абйир Ватандин Аьхю дявдиъ иштирак гъахьнуш, хъа адашар, баяр ясана худлар гъи хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ багъри уьлкейин даягънаъ дийигънаш, дурарикан учуз бикIай. Уч гъабхьи материаларин бинайиинди, мюгьлет ва мумкинвалар гъахьиш, йисандин аьхириъ китаб чапдиан адабгъидихьа.
Хъа проект учу Хянягъ гъулан агьалйир – Ватандин Аьхю дявдин ветеран Шябан Мирзаевдикан ва дугъан хтул, Украинайин жилариин Ватан бадали чан жан сарф гъапIу Урусатдин Игит Исрафил Мягьямедовдикан вуйи макьалйирилан ккебгърача.
