Аьшуряли Аьдилов,
филологияйин илмарин кандидат, ДГПУ-йин дагъустан чIаларин кафедрайин доцент
2023-пи йисан 20-пи ноябриъ ихь бажаранлу аьлим-педагог, илмарин доктор ва профессор, АПСН-дин академик ва РФ-дин лайикьлу мялим, заан мектебдин гьюрматлу гъуллугъчи ва жямяаьтлугъ кас Загьир Загьировдин 85 йис шула.
Загьир Мирзабегович Загьиров 1938-пи йисан 20-пи ноябриъ РД-йин Хив райондин Чювекк гъулаъ мялимдин хизандиъ бабкан гъахьну. Чювккарин кьялан мектеб ккудубкIу жигьил Дербентдин педучилищейик урхуз кучIвру, ва дугъу ужудар аьгъювалариинди 1959-пи йисан думу ккудубкIуру.
З.Загьировди чан зегьметнан рякъ 1959-61-пи йисари багъри гъулаъ ккергъбан классарин мялимди ляхин апIбалан башламиш апIуру. Кьюд йисан мектебдиъ ляхин апIбалан кьяляхъ (думуган мициб стаж адарди вузариз кьабул апIурдайи), 1962-пи йисан думу
ДГУ-йин филологияйин факультетдик урхуз кучIвру ва 1967-пи йисан заан аьгъювалариинди думу ккудубкIуру.
Университет ккудубкIбалан кьяляхъ сад йисан Хив райондин Гъвандикк гъулан кьялан мектебдиъ ляхин гьапIган, З.Загьировдиз конкурсдин натижйириинди ДГПИ-йин урус чIалнан кафедрайиз ассистентди лихуз дих апIуру. Гьаму йисан дугъаз Хив райкомдин партияйин 2-пи секретарди лихузра теклиф гъюру. Амма, З.Загьировди вуздиъ илимдин ляхнариин машгъул хьуз ният апIуру.
Пединститутдин урус чIалнан кафедрайиъ ляхин апIури сад йислан З.М. Загьиров жямяаьтлугъ пишйирин факультетдин деканди тяйин апIуру, хъа 1969-пи йисан дугъаз Москвайиъ РСФСР-ин образованиейин министерствойин Мектебарин илим ахтармиш апIру институтдин аспирантурайик кучIвуз направление тувру.
«Грамматикайин теорияйин ва чIалнан практикайин сатIивал» темайиан илимдин диссертация дюбхну, лингводидактикайин ва милли мектебариъ урус чIалнан методика кивбан пишекар вуди, 1973-пи йисан З.Загьиров Дагъустан гьюкуматдин педагогикайин
институтдиз ляхин апIуз гъюру.
Гьаму девриъ Москвайиъ урхурайи вари аспирантарин арайиан ССОД-ди (Советарин жямяаьтарин ва халкьарин дуствалин союз) Африкайиз урус чIалнан курсарин заведующийди гъягъюз ихь бажаранлу аьлим гъядягъювалира чахьна фикир жалб апIура. 1980-81-пи йисари Загьир Загьировди, урус чIалнан преподаватель вуди, Африкайин Сьерра-Леоне Республикайиъ сифте урус чIалнан курсарин заведующийди, хъасин Советарин Союздин культурайин центрин директорди ляхин гъапIну.
Кавказдиан сар учв вуди, мусурман касси, кми-кмиди Сьерра-Леонейин дипломатияйин миссияйин кIулиъ айи Джонсондихъди гюрюшмиш шули гъахьну.
Багъри Дагъустандиз дуфну, ДГПИ-йиъ лихуз хъюгъю З.М.Загьировдиз ректор Шейих Исмяиловди чахьна дих дапIну, думу Варихалкьарин ригъ гьудубчIвру терефнан колледждин директор Уьмар Окумушдихъди таниш апIуру ва дугъаз Дербентдиъ кьатI’иди
гьаму вуздин читин месэлйир гьял апIбахъ хъюгъбан ва гележегдиъ дидин ляхин Урусатдин образованиейин гъурулушдиина илтIибкIбан табшуругъ тувру. З.Загьировди му вуздиъ ляхин апIуз хайлин дагъустандин преподавателар жалб апIуру, хъа учв Стамбулин университетдиъ лекцйир урхуз швнубсабан Турцияйиз гъягъюру. Дагъгоспединститутдиъ ляхин апIурайи йисари табасаран ва дагъустан чIаларин ишчи З.М.Загьировди учв аьхю тажруба айи аьлимси ва ужур педагогси улупну. Дугъу, аьдати преподавателвалилан ккебгъну, профессорвалихьна мяналу рякъ ккадапIну.
Гьадму саб вахтна думу хайлин йисари дагъустан чIаларин кафедрайин заведующийди гъилихну, факультетдин политбюройин секретарди, парткомдин секретарин заместителди ляхин гъапIну. ЙицIуд йисариинди гъулан мяишатдин ляхнарин башчиди студентарихъди тIумтIар уч апIуз гъягъюри гъахьну.
1986-1987-пи йисари вуздин илимдин аьхю гъуллугъчи З.М.Загьиров ПРЯНШ НИИ-йин (СССР-ин илмарин Академияйин багахь хьайи милли мектебдиъ урус чIал кивбан илимдинна ахтармиш апIбарин институт) доктурантурайиз урхуз гьаъру. Н.М.Шанский илимдин руководитель вуди, З.Загьиров, улихь ккимиди «Дагъустандин милли мектебдиъ урус чIалнан морфология аьгъю апIбан теория ва практика» темайиан докторвалин диссертация дюбхну, чаз Москвайиъ гъузуз теклиф дивнашра, багъри Дагъустандиз хъадакну гъюру.
Милли дагъустан чIаларин кафедрайин заведующийдин вазифйирра тамам апIури, З.М.Загьировди студентариз «Урус ва бабан (дагъустандин) чIалар чиб-чпихъди теври аьгъю апIуб» цIийи курс гъабхури гъахьну. Гьадму саб вахтна дугъу хьуб монография,
гьадму гьисабнаан студентариз «Урус ва дагъустан чIалар чиб-чпихъди тевбан грамматика» кIуру урхбан саб пособие, гъидикIну. Думу пособие гъира урхурайидарин ва мялимарин столиин али китаб дубхьна.
З.Загьиров заведующий вуйи кафедрайи гьар йисан пешкешнан йишвар гъадагъури гъахьну, думу учв швнубсабан «Йисандин мялим» лишниз лайикьлу гъахьну. Гъи ихь республикайин мектебариъ ва идарйириъ бажаранлу аьлимдин выпускникар-студентар
адру йишв адар.
Загьир Загьировди, Дагъпедуниверситетдин уьмуми ва дагъустан чIалар аьгъю апIурайи кафедрайиъ лихури, Табасаран, Хив районарин ва шагьрарин мектебариз табасаран чIалнан учебникар, цIийи программйир, урхбанна методикайин пособйир яратмиш апIури, чапдиан адагъну ва адагъура. Гъи З.М.Загьиров 3-пи, 6-7-пи, 8-9-пи ва 10-11-пи классарин табасаран чIалнан учебникарин автор ва соавтор ву.
Школйирин педагогикайин институтдихъди аьлакьйир уьрхюри, ихь аьлимди бязи учебникарихьна методикайиан вуйи тартибар, дидактикайин материалар, тестар, методикайин теклифар чап апIура. Гьаму ляхниъра бажаранлу аьлимди баркаллу зегьмет зигура. З.Загьиров табасаран халкьдин вафалу касси гьисаб апIуз шулу.
Ухьуз мялум вуйиганси, Б.Гь.-Къ. Ханмягьямадов, Къ.К. Къурбанов, Ким Шалбузов, В.М.Загьиров, Темирхан Шалбузов табасаран чIал – табасаран литературайин чIал артмиш гъапIу чIалнан ишчйир ву. Зиихъ кудухнайи аьлимарихъди сабхилди саки саб вахтна табасаран литературайин чIал артмиш апIбаз чан вари фикирлу уьмур бахш гъапIу аьлим, чIалнан ишчи Загьир Мирзабеговичра ву. 2014-пи йисан РАН-дин ДНЦйин ИЯЛИ-йиъ гьязур дапIнайи табасаран чIалнан нормативный грамматика чапдиан удубчIвну.
Б.Ханмягьмадовдихъдина Къ.Къурбановдихъди кьюрид чвйир Загьир ва Велибег Загьироварра дидин соавторар ву.
Хайлин йисари З.Загьиров Педагогикайин институтдиъ табасаран чIалнан секцияйин руководителди гъилихну. Бизарвал аьгъдру ихь аьлимди цIийиди чапдиан адагъурайи гьарсаб китаб, ахтармиш дарапIди, секцияйиъ китабдин анализ дарапIди, думу чап
апIуз ихтияр туври гъахьундар. Гьаци гъабхьиган урхбанна методикайин китабарин ери заануб шуйи.
З.Загьиров гъира чан аьлимвалин дережа за апIбиин лихура. Дугъу «Бабан чIалназ тестар», «Синтаксис асул вуди морфология аьгъю апIуб», «5-пи классдиъ бабан чIал аьгъю апIуб» методикайин пособие, йицIбариинди газатариъ ва илимдин журналариъ макьалйир, кафедрайин жюрбежюр дисциплинйирихьна ФГОС-дин тIалабариз жаваб тувру цIийи программйир чапдиан адагъура.
Мектебариз ва вузариз илим ва образование жигьатнаан учебникар ва методикайиан пособйир яратмиш апIбаз лигну, З.М.Загьировдиз гьюкуматдин терефнаан «РД-йин лайикьлу мялим» ва «РФ-дин лайикьлу мялим» ччвурар тувна. 1990-пи йисари ихь ватанагьли, машгьур аьлим З.М.Загьировдихьан ДГПУ-йин уьмуми ва дагъустан чIалар аьгъю апIурайи кафедрайин багахь кьюб пишекарвалин аспирантура ва сифте вуди кандидатвалинна докторвалин диссертацйир уьрхру совет ачмиш апIуз гъабхьну. Советдин председателра думу учв вуйи. Сифте йигъарилан башламиш дапIну, советди жанлуди ляхинра апIуз хъюгъю. Дюз гъапиш, думу вахтари кафедрайиъ 20-25 преподаватели ляхин апIурайи.
Гьич сар касдинра кюмек адарди, дугъу аспирантура абццну ва жигьил аьлимариз 10.02.02 — Кавказ чIалар; 10.02.20. – Тевбанна тарихнан, типологияйинна тевбан чIалар аьгъю апIуб илимдин пишйириан диссертацйир уьрхру мумкинвалар яратмиш гъапIну.
Мициб диссертацйир уьр-хбан совет я Дагъустандин вузариъ, ясана Кавказдиъ адайи. Эгер улихьди ихь аспирантар жара йишвариз гъягъюри гъахьнуш, дидин кьяляхъ Чечняйиан, Кабардино-Балкарияйиан, Осетияйиан, КъарачаевоЧеркессияйиан ва Урусатдин жара регионариан илимдин гъуллугъчйир, мялимар, аспирантар, диссертацйир уьрхбан бадали, педуниверситетдиз гъюри гъахьнийи.
Профессор Загьир Мирзабеговичдин идара апIуваликкди 50-тIан артухъ, гьадму гьисабнаан йицIбариинди табасаранарира, илимдин кандидатвалин ва докторвалин диссертацйирин ляхнар дюрхна. Илимдиъ ва образованиейиъ гъибту шилназ дилигну, дугъаз
«РД-йин илимдин лайикьлу деятель» гьюрматнан ччвур тувну.
Профессор Загьир Загьировди, 4 бицIир тербияламиш дапIну, чан буржи аьхиризкьан хъуркьувалиинди тамам гъапIну. Дугъан веледар вари илмарин кандидатар ву. Заирайи, педагогикайин илмарин кандидатди, МГУйиъ ва Дагъуниверситетдиъ аьраб чIал
киври гъахьну. Расим, юридический илмарин кандидат, хайлин йисари Москвайин юриствалин академияйин деканди гъилихну. Луиза, филологияйин илмарин кандидат, кьюб вуз ккудукIну, Дагъгоспедуниверситетдин уьмуми языкознаниейин кафедрайин
доцентди гъилихну.
Саб макьалайиъ З.М.Загьировдин вари ляхниз кьимат тувуз удукьудар. Ихь машгьур аьлимди табасаран чIалнан илимдиъ, дагъустан чIалариан ва табасаран чIалнаан мялимар, вузариз ва мектебариз илимдин кандидатар ва докторар гьязур апIбаъ аьхю роль уйнамиш дапIна.
Дугъан марцци зегьмет дагъустан ва табасаран чIалариз бахш дапIнайи илимдин китабариинди, учебникариинди ва сан-гьисаб адру макьалйириинди субут шула. З.М.Загьировди, табасаран чIал ахтармиш дапIну, литературайин чIал артмиш апIбаъ хусуси
йишв бисура.
Гъи ихь машгьур аьлим яратмиш апIбарин ужуб чагълариъ а, гъидихъантинара дугъу ухьу маракьлу яратмиш’валин ляхнариинди рази ва шад апIур дупну, умудлу шулхьа.
Загьир Мирзабегович 85 йисандин юбилейихъди тебрик апIури, дугъаз жандин мюгькам сагъ’вал, кIван шадвал, кIул’ин аку завар хьуб, марцци кIваан вуйи фикрар-хиялар кIулиз удучIвуб ккун апIурхьа.
