(Аьхю Гъалибвалин 80 йисаз бахш вуди)
Айгуль Мягьямедова
8-пи майдиъ Табасаран райондин Халагъ гъулан 83 йисаъ айи агьали Багьаутдин Къурбанов багъри гъул’ан Дербентдиз яягъди гъягъюз ният ади, гвачIнинган сяаьт хьубдиз къаб дакьикьа ккимиди рякъюъ учIвну. Мялум вуйиси, Халгъан Дербентдиз цIиб манзил адар — 60 километртIан артухъра а.
ГвачIнин хул’ан удучIвруган, яшлу касди чан ифдин давление гъеебцну — 190/87 вуйи. Яягъди гъягъруган давление къайдайиз гъибди дупну, думу рякъюъ учIвну.
«Узу 1942-пи йисан 6-пи январиъ ич хизандиъ 5-пи бицIир вуди бабкан гъахьунзу. Йиз адашдин ва дадайин хизан, йитим бализ йитим риш хидихьа дупну, ккебгъуб вуди гъабхьну. Чиб-чпин арайиъ гьюрмат ади яшамиш шулайи, 5 велед айи хизандиан ич адаш Ватандин Аьхю дявди адагъну. Дявдин гъагъи йисари гъулариъ кIамкIар уьзур тарабгъну гъахьнийи. 1942-пи йисан 28-пи феврали дявдиз гъягъруган, адашди ич дадайиз гъапну: «Гьамрар (чан бицIи веледар) уьрхюз хьибдарвухьан, дурар накьвдик кивну хъа гъушнийиш, юкIв фаракьатди хьибдийиз, Лейли». Адаш гъул’ан душну кьюб гьяфтайилан сар бай, хъа саб гьяфтайилан кьюрпи байра гъакIнийи. Сад йислан кьюр шуркан сану ришра рягьматдиз гъушнийи. Узуна 1930-пи йисан бабкан гъахьи йиз чи Гьажар чIивиди гъузну. Учу уьрхюз дадайиз алабхъу зиллетнакан гьадму вахтнан дадйиризтIан аьгъдар. Хъа йиз уьмурра думукьан рягьятуб гъабхьундариз: хьубпи-йирхьубпи классдиъ урхури айиган, хьад-кьюрд дарпиди, колхоздин гьяйвнариз лигури гъахьунза. 7-пи классдиъ урхурайиган, хьадан тятIиларин вахтна колхоздин марччлихъанди гъилихунза. 8-пи классдиъ айиган, колхоздин пеэр-шюхъяриз лигрур вуйза. 9-пи класс ккудубкIган, мягьсул уч гъапIу хутIлариъ дяхнин кIулар уч апIру бицIидарин дестейин бригадирди, Халагъ, Бухьнагъ гъулариъ почтальонди гъилихунза. Мидланра савайи, 10-пи классдиъ урхурайир Халагъ гъулан медпунктдиъ аьзарлуйириз кюмек туври, медбратди лихури гъахьунза.
Гум’арин кьялан мектебдин 10-пи класс заан аьгъювалар ади ккудубкIнушра, институтдиз урхуз гъягъюз мумкинвал гъабхьундайзуз: уьмрин гъагъну зяиф дапIнайи дада сарди гъитуз шулдайи. Кьюд йисан ляхнин тажруба гъадабгъбан бадали, колхоздин ккитIру йицарихъ гъушнийза. Йицар укI ипIуз йишвнура адаури шуйза. Гьаддиз колхоздиъ узуз йигъандин ва йишвандин вахтна йицариз лигбаз зегьметнан 4 йигъ бикIуйи.
1962-пи йисан Дербент шагьрин мялимар гьязур апIру училищейик урхуз кучIвнийза. Курсар ккудукIбан кьяляхъ Куркакк гъулан кьялан мектебдиъ, хъа Халгъарин кьялан мектебдиъ ккергъбан классарин мялимди, хъасин завучдира лихури гъахьунза. 1971-пи йисан Дагъустандин гьюкуматдин педагогвалин институтдин филологияйин факультет ккудубкIур, урус чIалнан ва литературайин мялимди, хъа аьхиримжи 15 йисан табасаран чIалнан мялимди гъилихунза. Мялимвалин тажрубайин 45 йис гъабхьиган, пенсияйиз удучIвунза», – ктибтура чан уьмрикан ихь агъсакъли.
Гьелбетда, уьмриъ гьаму кьадар читинвалар алахьу, бицIивахтнахъанмина зегьмет зигури гъахьи касдиз, эгер жандин сагъвал аш, Дербент шагьриз гъягъюб фу вухъа?! Багьаутдин Нажмутдинович редакцияйиз гъафиган, дугъхьан Дербентдиз яягъди гъягъюз ният ади хьпан себеб фу вуш, гьерхнийча.
– Маш дярябкъю адаш гьаммишан кIваъ ади шулийиз. Узуз дугъан шикилкьан адайзуз. Дугъхьан дадайиз, шикилра ади, саб кагъаз гъафну, хъа Гумиъ яшамиш шулайи эмейи чахьна тувуб ккун гъапIну. Гьамци шикилра гъудубгну. Дадайиз, ич адаш дявдин женгариъ шил дарди гъудургну, кIуру кагъаз гъафнийи. Кагъаз гъадабгъуз Хючназ душну ккундийи. «Жилир адрушваъ йиз гьадму кагъазра гьапIуз вухъа кIури, дада Хючназ гъушундайи.
Адашдикан мялуматар агури, 1962-пи йисан Москвайиз, военный архивдиз кагъзар гъидикIнийза. Душваъ мялуматар адрувализ дилигну, йиз аьрза Табасарандин военкоматдиз хътапIнийи. Военкоматдиан узузра, Москвайизра, шил амдарди гъудургну, кIуру жавабар тувнийи.
Думу ляхин дипуз да-ккунди, узу адашдихъди дявдиъ гъахьи инсанар агуз хъюгънийза. 1942-пи йисан 28-пи февралиъ дявдиз гъушу йиз адаш Азербайжандиъ саб вазли пулеметчикди гьязур апIури гъахьну, хъа апрелин вазли фронтдиз гьаъну. Хьадну Орел ва Курск шагьрариъ гъахьи гъагъи женгариъ думу йисирвалиъ ахъну. 1944-пи йисан хьадну Брянск шагьрин госпиталиъ зийнар духьну дахънайи Гьесхъарин Шихкерим халуйиз ич адаш алахъну. Мурар немцар алжагъу йигъан окопдиъ сатIиди ади гъахьну. Адашди учв йисирвалиъ ахъувалин ихтилат ктибтури, гьадму йигъан йирфлин кьуларигъ гъабхьи зиян улупуру. Хъа йигъан операция апIуз 3-пи мертебайиз гъуху адашдин шил гъудубгну.
Хъа йиз кIваъ дугъан кьисмат аьгъю апIуз, маш рябкъюз ккунивал гьамусра ими. Улихьна йисари ургур велед айи хизандигъян гъюдучIвну, ярхла йишвариз гъягъюз мункинвал адайи. Москвайиз гъушган, Подольскдин архивариз, Брянскдиз гъягъюз ният айиз.
Гьаммишан гьаму фикрари ацIнайири, 6-пи мартди «Табасарандин ватанперверар» кIуру дестейин кIулиъ айи ихь жямяаьтлугъ кас Айваз Рамазановдиз «Мягьячгъалайизкьан яягъди гъягъюз ният айиз» гъапнийза. Дугъу кьяляхъди гъягъюз машинра гьязур апIуз гаф тувнийи. Амма узу фунуб йигъан рякъюъ учIвруш, бегьем фикир дапIнадайза.
7-пи майдиъ Халагъ гъулан советдин председатель Замир Агъабеговдиз гъапиза: «Узу закур камуфляждин палатра алди, Халгъан Дербентдиз яягъди гъягъюз ният дапIназа. Военкоматдиз мялумат тув». Военкоматдиан, тешкиллу гъайгъушнар зигуз гъи вахт имдар, гъапнийи. Йишв шули, кIваъ айи ният тамам дарапIди ктисуз даршули гъахьнийза.
7-пи майди йишвну сяаьт 10-ди, Гъалибвалин 80 йисандин юбилейиз бахш вуди, 8-пи майдиъ йиз кIваъ айи ният тамам апIуз кьаст дапIнайибдикан ватанперверарин дестейиз гъибикIнийза. Дестейин вакил Багьаутдин Шагьсиновди «яшназ, сагъламвалин аьгьвалатназ дилигну, узкан яягъди дурушуб» ккун гъапIнийи. «Узхьан узу дерккуз шули адарзухьан», гъапнийза, – давам гъапIу ич сюгьбат Багьаутдин Къурбановди.
Гьамци яшлу кас, жвувахьди уьл, муртйир ва айран гъадабгъну, рякъюъ учIвну. Гьебетда, яшар гизаф гъахьишра, инсандин юкIв кьаби шлуб дар, жигьилвалихъ ул хъимиди, кьабивалин лишнари чпин ляхин тамам апIуру. Багьаутдин Къурбанов рякъюъ учIвну, кьюб километр манзил ккадапIайизра, дугъан сабуну лик иццру хьуз хъюбгъру. Гьаци ликриз иццру апIурашра, думу Хючназ дуфну, райондин больницайиъ учIвну, духтрихьди чан ифдин давление ебцуз гъитру. Давление 156/82 вуйи. «Ругъуб узуз дарман ву», – дупну, яшлу касди чан ният кIулиз адабгъури, рякъ давам гъапIну.
Ликрин иццрушин артухъ шулашра, агъсакъли рякъ давам гъапIну гьамциб шиир урхури. Хъа иццрушнин жвар яваш апIбан бадали дугъу чав-чакди:
Постараюсь скрыть хромоту,
Чтоб на имя не навлечь срамоту.
Кажется, я ранен легко,
Но я нахожусь в бою. И в бою
Останусь я до конца в строю,
Историей иное нам не дано.
(Б.Къурбановди учкан макьалайиъ гьаму цIарар таржума дарапIди гъитуб ккун гъапIнийи).
«Думуган рякъюъ айирин уларихь хусуси метлеб айи дявдин операцияйиъ йицIуд йигъан дежурство дубхну, кьяляхъ гъюрайиган минайиин лик алабхъну, ликрин швякь ккутIубччву йиз ученик Надир Мутеллимовдин сурат хьади гъабхьнийиз. Дугъу чан дустраз кIури гъахьну: «Уву гъарах, Александр, узхьан ликар алдагъуз шуладарзухьан». «Уву дитну, узу гъягъидарза. Уву адагъуз мина гъюрудар хьидар. Шлуганси гъягъидихьа», – гъапну урус дустру. Надир чан зиян дубхьнайи ликриинди амрихъан хъадахъайизкьан ругъуди гъушну. Думуган Александри, жаргъури душну, ихь эскрар хъади гъафну. Дурари гьялсуз духьну, амрихъан душнайи Надир хилариинди санчастназ гъухну. Лик сагъ дапIну, хулаз отпускдизра дуфну, Надир хъана хусуси метлеб айи дявдин операция гъабхурайи йишваз душна. Узура, гьадмуси, алдакайизкьан гъягъидиза, кIури ният гъапIза», – ктибтура Багьаутдин Къурбановди.
Хили-Пенжик гъулаъ чан дуст-кас Мирзаферин хулаъ дергну, компот дубхъну, агъсакъли хъана рякъ давам апIуру. Мягьрягъна хъуркьиган, Нюгьютдин мялимдихьна душну, дугъан хулаъра компот убхъуру. Думу касари яшлу касдикан машиндиъ эуб ккун апIури гъахьну, амма Багьаутдин Къурбанов рази гъахьундар. «Узу машиндиъ эиш, думу яягъди гъягъюб гьисаб шулдар», – гъапну дугъу. Рякъюхъ жара касарира машин дебккри, машиндиъ эуб ккун апIури гъахьну. Амма яшлу кас чан гафналан улдучIвундар.
Гьамци ихь сюгьбатнан игит Табасаран район ккудубкIну, Дербент район ккебгърайи йишв’ин али ядигарихънакьан хъуркьну. Чан арччулну лик бегьем иццури, алдабгъуз гьял кимдрувал гъябкъган, дугъу Айваз Рамазановдиз гъибикIну: «Айваз Гьюсейнович, лик гизаф зарбди иццура. Рякъ давам апIуз шули имдар». Айваз Рамазановди дугъахъ машин гьапIбанди гъахьну, амма гьадму вахтна дина Мирзаферин бай хъуркьну ва чан машиндиъди Багьаутдин Къурбанов Хючназкьан гъухну.
Хючнаан Халагъна думу музыкайин мектебдин директор Нури Рашидовди гъухну. Хъа 9-пи майди Хючнаъ Багьаутдин Къурбанов Гъалибвалин йигъаз бахш вуйи параддиъ иштирак гъахьну. «Ликрин иццрушин дайиш, рякъ рягьятди ккадапIуз шуйзухьан. Манзил гьич айибсикьан гъабхьундайиз», – алава гъапIнийи дугъу.
Багьаутдин Къурбановди учв рякъюъ учIвхъанмина чахъди аьлакьа гъюбхдариз, кюмек гъапIдариз варидариз чухсагъул мялум гъапIнийи.
Гьамдиинди ич сюгьбат ккудубкIундар. Гележегдиз Багьаутдин Къурбановдин хъана аьхю планар а. Думу, 2026-пи йисан 5-пи майди хъюгъну, гьар йигъан 40 километр рякъ ккадапIури, яягъди Хючнаан Мягьячгъалайизкьан гъягъбанди ву.
Дугъу чахъди ттархьну гъягъюз ккунидариз теклиф апIура. Гьелелиг сар касди Дербентдиан вуйи Рамазанди (фунуб гъул’ан вуш, сюгьбатчийин кIваин илимдайи) чан разивал тувна.
