Зубайдат Шябанова
Хизандин айитI шулайи зулмар амма варитIан яркьуди тарагънайи жиниди гъузру, учIру месэлйирикан садар ву. Фицики хайлин дишагьлийир жиларин писвалар ашкар дарапIри, хизандин сир масу тутруври, аьрвалар ва зулмар аьгь апIури яшамиш шула, ва дурариз чпихьна кюмекнан хил гьачIабккну ккундар. Му макьалайиъ узуз зулумкар жиларихъди яшамиш шулайи кьюр дишагьлийин уьмрикан ва психологдин теклифарикан бикIуз ккундузуз. Белки, дурар сар шлизкIа ужуб дарс шул.
«Инсанар дигиш шулдар – мидин узуз кьатI’иди гъаври гъахьунзу!»
Марият, 30 йис, кьюр бицIирин дада
– Узуна йиз жилир Табасаран райондин кьюб гъунши гъулариан вуча. Сумчир дапIну сарпи бицIир хьайиз, вари ужуди вуйи. Кми-кмиди йиз абйир-бабарихьна улукьузра гъягъюйча. Хизан ккебгъну шубудпи йисан жилир шагьриъ ляхниъ дийигъну, ва бицIи вахтналан дугъу учу чахьна гъухну. Шагьриъ жилирин хасият узуз жара терефнахъанди аьгъю гъабхьунзуз. Дугъан йишвну кьанди хулаз гъювал аьдатнаъ абхърайи, дугъу ички убхъуз, азад вахт дустарихъди ва пучIу хасиятнан дишагьлийирихъди адапIуз хъюгънийи. Аьгьвалат йигълан-йигъаз гъагъи шулайи. Узу наразивал улупруган, дугъу уз’ина хил за апIуйи. Вушра узуз, сабдизра дилигди, йиз жилир ккундийзуз. Дугъан гъалмагъларилан, зулмарилан хил алдабгъури гъахьунза. Дугъу йивбан кьяляхъ укIу духьнайи машарикан ва жара йишварикан, жарадариз дярябкъюз крем ктатуйза. Ич велед сацIиб аьхю шули, варибдин гъавриъ ахъуз хъюгърайи. Жилири узуз йивруган, шубуд йисаъ айи бицIир, узу уьрхюри, ликкарикк ишури ккархьуйи. Сад йигъан аьгь апIуз шули амдрур, байра гъадагъну, йиз абайин хулаз гъушунза. Саб гьяфтайилан жилир узу хуз гъафну. Думуган, сарун узуз гиран ктапIударза кIури, гаф тувнийи. Узу дугъахъ хъугъунза. Кьюрпи велед гъахьунчуз. Жилирин хасият дигиш гъабхьундар. Думу артухъ ички убхъури, пиянди гъюз хъюгъну. Пиянди айи вахтна дугъан хасият хуйинубтIан писуб ву. Дугъу узу, чаз лигури, чахъ хъпехъури, гъвалахъ дитуйи. БицIир гъишиш, дугъахьинди гъилигиш ва гъушиш, йивури алархьуйи. Саб ражари ишурайи бицIириина дугъу хил за гъапIнийи. Думу аьгь апIуз гъабхьундайзухьан. ГвачIнин ухди шей’ар уч дапIну, чуччун хулаз гьергунза. Учу жара гъахьунча. Я жилирикан, ясана дугъан абйир-бабарикан йиз веледариз саб жюрейин кюмек рябкъюрадар. Хъа баладар, узу дурар сарди, ужуб тербия туври, аьхю апIурза.
«Бахилвали мюгьюббат йибкIуру…»
Ирина, 38 йис, 15 йисаъ айи балин дада
– Узу мектебдиъ социальный педагогди лихураза. Йиз ляхнин вазифа ич мектебдиъ урхурайи баяр-шубарихъди ва дурарин хизанарихъди хатIа тувру дюшюшарихьан уьрхру сюгьбатар гъахуб, хизанариъ айи аьгьвалат ахтармиш апIуб вуйиз. Урхурайидарин хасият дигиш шулайивал рябкъруган, дурарин абйир-бабарихъди гюрюшмиш шулза. Хизандиъ айи гъагъи аьгьвалатнакан саризра ктибтуз ккунди шулдар.
Гьациб гъагъи гьялнаъ узура ади гъахьунза. Йизна жилирин аьлакьйир чIур шулайиваликан узура сар касдизкьан ктибтудайза. Учу саб гъул’ан вуйча. Узу институтдин кьюбпи курснаъ урхурайган, дугъан дада узу гьерхри гъафнийи. Йиз жилир таксийихъ хъайир вуйи.
Узу институтдин кьяляхъ мектебдиъ лихуз хъюгъюнза. Байра гъахьунчуз. Жилири артухъ вахт чан дустарихъди гьапIуз ва наркотик ишлетмиш апIуз хъюгъю. Наркотикдин нубатнан дозайихъан пул ча кIури, уз’ина алжагъру ва хил за апIру вахтарра гизаф гъахьну. Думуган, байра гъадагъну, йиз абйир-бабарин хулаз кьяляхъ гъафунза. Йиз велед гизаф фагьум-фикир айир ву. Думу варибдин гъавриъ а.
Хизандиъ жилиринна хпирин саб гаф вуди, сар-сариз кюмек апIури, сар-сарин хъуркьувалариин рази ва кIваантIан шад шули ккунду. Гъи узу гъаври гъахьунзу: хизандиъ зулмар туврайир аш, дидкан багахьлуйириз дупну ккунду. Дишагьлийиз гафниинди вая гьяракатниинди гиран ктапIуз рягьятди шулу. Лайикьсуз, бахилвали юкIв абцIнайи, усал жилари чпикантина саб тахсирра ктру дишагьлийиз гиран ктапIуру. Хайлин дишагьлийир гьациб яшайиш аьгь апIури, зулумкар жиларихь гъузна.
Алия Маллаева, хизандин психолог:
– Хулан зулумкар думу инсафсуз, себеб адарди багьнйир агру, дявикар кас ву. Дицир касди, хизандин вакилариз психология жигьатнаан ва бедендин зулум туври гьевес дурари, зяиф апIуру, ва гьаддиинди багъридарин кIул’ин агъавал апIуру. Гьаддихъди сабси, думу касдин чанра неврйирин гьял саламатсузуб, айитI бицIивахтнаъ жарадарин кялхъюваларин, йивбарин вая психологияйин гуж тувувалин тясирнаккди арайиз гъафи хайлин гучI хьувалар ади шулу. Дицир жилири дишагьли гьаммишан саб фтинкIа тахсиркар апIуру ва чаз варибдин буржлу вуйирси дисуру.
Тазади ккергънайи аьлакьйириъ вая хизандиъ жилирин хасиятнаъ зулумкарин лишнар аьгъю апIуз читинди ву. Дугъу вари терефариан учв лайикьлуди, гъайгъу зигрурси улупуру. Зулумкар жилири дишагьлийин гьиссар чаз рягьятди мютIюгъ апIуру ва дугъаз чав ккун хьуз гъитру.
Сифте дугъу вари терефариан хизандин гъайгъу зигувал чан гъюнариина гъадабгъуру, гьаддихъди сабси – пулихъди тямин апIувалра. Дугъан фикриинди, дишагьлийин роль анжагъ кейванивал, яни хулан ляхнар апIувал ву. Дугъу чан дишагьлийин вари терефарихъанди вуйи аьлакьйир хъяркьру, гьадму гьисабнаан ляхниъ сатIиди лихурайидарихъди, дуст шубарихъди, абйир-бабарихъди вуйидарра. Дугъаз къаршуди саб гаф гъапиш, гъалмагълариз адапIуру.
Хайлин дишагьлийир ялгъузди, хал-йишв дарди ва бицIидар хътарди гъузувалихьан гучIури, зулумкарихъди яшамиш хьуз мажбур шула, фицики саки вари дюшюшариъ зулумкар жилари чпин хпариз гьаддин гучIар ккаъру. Учв дицир жилирихъди гъузували чан ва веледарин психикайиз чIуру тясир апIурайивалин дишагьли гъаври адар. Гьацдар хизанариъ айи веледарикра невроз ва психикайиз тясир туврайи жара уьзрар кивру. Мидланра гъайри, веледари, чпи аьхю гъахьиган, хизандин яшайиш чпин абйир-бабаринубдиз ухшар вуйи къайдайиинди хъапIуз хъюгъру. Яни, баяр адашси зулумкрар, хъа шубар хизандин аьрваларикк ккахънайи дишагьлийир шулу. Гьаддиз зулумкар инсан аьгь апIури гъузуб дюз дар. Зулумкар касдин хасият дигиш апIуз шулдар. Дишагьлийи, жилири бицIидариина вая чаина аьрвалар хураш, дугъкан чпиз хатIа аш, му аьгьвалат гьичра жиниди гъитну ккундар. Багахьлуйириз вая хизандин психологариз ичв читин яшайишдикан хабар тувай. Дурари учвуз сабпи йигъари гьапIну ккундуш, теклифар тувди. Шлубкьан цIийи уьмур ккебгъуз чалашмиш йихьай. Хъугъай, ккудудукIру зулмар айи хулаз шадвал ва бахт гъюрдар.
