Зубайдат Шябанова

Гьарсар инсандиз дюн’яйиъ жвуван юкIв зигру, архаинвали ва саламатвали юкIв абцIру йишв – багъри ватан айиб ву. Узуз дициб йишв йиз ата-бабйирин ругар, ужагъ, йиз варитIан багъри инсанар яшамиш шулайи Хив райондин Гъвандикк гъул вузуз.

 

Гъвандикк гъул хайлин машгьур инсанарин, бажаранлу аьлимарин, гьякимарин ватан ву. Узуз йиз гъул гизаф ккундузуз, ва дид’инди дамагълу вуза. Гъвандикк кентхуда Гьяжи-Кьуттай Эфенди, шаир Жигер, Дагъустандин халкьдин мяишатдин Центральный советдин председательди лихури гъахьи Ханмягьмад Хянмягьмадов, заан образование сарпирди гъадабгъу табасаран дишагьли Зумруд Хянмягьмадова, шаирар-чвйир Багьаудин ва МутIалиб Митаровар, табасаранарин машгьур аьлим-лингвист Бейдуллагь Ханмягьмадов, Урусатдин писателарин союздин вакилар Асадулла Ханмягьмадов, Гюлбике Уьмарова ва хайлин жара машгьур касарин багъри гъул ву.
Йиз гъулан успагьи табиаьт, арабир мичIли гьавйир, дифари ккаънайи кючйир ва ригъдин сабпи нурар куркIрайи дагъдин машар – вари кьабулди вузуз. Ляхниан отпускдиз удучIвур, узу гьар хьадну багъри гъулаз гъюз гьялак шулза.
Ич гъулан гъирагъарихь гьар жюрейин табиаьтдин ядиграр, тарихдин машгьур йишвар хьа. Дурикан вуди Ифдин гъарзар, Ттуларигъ нирин штун кIул, «Улин шид», «Мистан хьар», «ШейтIнин урхъар», «Пирарикк», Кьуттайин дакьатарихъ тикмиш гъапIу кьюб гъяд ва хайлин жара йишвар улупуз шулу. Мисалназ, «Ттуларигъ» нирлан «Ряхжикк» терефназди гъубчIву гъвандин гъяд диври хьуд йис гъабхьну. Думу 1925-1930-пи йисари гъвандин машгьур устйир Мирзабала Рамалдановди, Уьлчибег Мирзахановди ва Аьлисултан Шябановди тикмиш гъапIуб ву.

Гъулаз тек-бирра гъюрдаршра, узуз мушваъ вари таниш вузуз. Хулар, кючйир, гъуншйирин бистнарин ицци йимишар…
КIваинди имийиз, узу ва йиз бицIину гъардаш Гьябид кьюрдну малариз шид тувуз «Сулан латариина» гъушнийча. Думу латар гъулан гъирагъдиъ кьибла терефназди хьайидар ву. Кьяляхъ гъюрайган, гъардши «ШейтIнин урхъарин» хьарариз лигуз гъягъюрхьа, гъапи. Ич рякъ Гъюржерикк гъяр’ан зисди вуйи, ва гьадму машнан дагъдик шейтIнарин кьюб аьхю урхъ ка. Узуз думу йишвхьан гьаммишан гьаз-вуш гучIури гъабхьунзуз, ва гъардшиз мидкан гъапнийза. Дугъу: «ГучI мапIан, гъач узухъди», – гъапи. Учу, кьюрид набалугъ бицIидар, машнаканзина гуж-балайиз думу гъарзарихьна ккудучIвча. Му урхъарикан гъулаъ хайлин нагълар гьамусра ими. Бязидари гъулан мист’ан жиликкди гьадму урхъарихьна рякъ а, кIури шулу. Улихьдин йисари душмнари гъул’ина гьюжмар апIруган, гъуландар шейтIнин урхъариъ жин шули гъахьну. Дурариин гьаз «ШейтIнин урхъар» ччвур иливнаш, мялум дарзуз. Белки, дициб ччвур иливбазра чан нагъил ашул.
Учу зинади ккудучIвну, думу урхъарин багахьна гъафибси, узуз айитI саб кIару гъаранту айибси гьибгънийзуз. ГучI дубхьну, исизди гьергуз хъюгънийза. Йиз гъардашра узухъди жаргъуз хъюгъю. Машнакан исизди жвар кипнайирин, жвулли кIикIлариан ликар кучвурхну, зийнарра гъахьнийзуз. Дидхъанмина думу гъарзарихьан шлу гучI хъана яман гъабхьнийиз.

Хьадан вахтна шагьрариан Гъвандиккна гъафи гъуландар, жигьилилан чпи кми-кмиди гъягъюри гъахьи йишвариина, гьадму гьисабнаан Гьарин кIулиина, Гюмейихъна, Вакъайиина, Хьанарикк йишвахьна, Гюзрен ичIаз, Швеъдин ичI’ина, Харан мугриз, Мирзахнан умбрариина, Кьулхъарин гъулаккна, Иран дагриз, КIара бистниз, БицIи ва Аьхю сивариз, Ижгъярин, Аьхю, Ряхжккарин, Живинжин гъярариз гъягъюри шулу. Учура хизанарихъди сатIиди гъулан багахь тарихи йишвариин улукьури шулча. Хъа саб йишв йиз кIваан адабхъурадар. Дурар Ифдин гъарзар ву.
Дина учу мектебдин 6-пи классдиъ урхурайиган, вари класс сатIиди, мялим Багьадин Вердиевди хъади гъушнийичу. Нагълариъ айи ихтилатариинди, му гъарзарин зиин дюзи йишв’ин Иран паччагьдин кьушмари багахь гъуларин вари халкьар уч дапIну, аьхюр, кьабир, бицIир дарпиди, гадар гъапIну.
Багьадин мялимди учуз дина хъуркьайиз рякъюъ Ифдин гъарзарин нагъларикан, дурарин бинайиин МутIалиб Митаровди гъидикIу поэмйирикан хайлин ихтилатар ктитнийичуз. Нагълариъ кIурайиганси, мархь гъубгъган, думу гъарзариан уьру ранг али ифисиб шид удубчIвури шулу. Мялимдин ихтилатарихъ дикъатлуди хъпехъурайи ич уларихь гьадму гьядисйир дийигъуйи. Кьабидарин ва бицIидарин гьарйир, веледарихъ ва уьмрихъ мягьрум шулайи дишагьлийирин сузйир, хъял алдабгъуз даршулайи жиларин кьагьрин сузар – вари гьисс апIури гъахьунча. Думу вахтна кьувватлу Надир-шагьдин кьушмариз къаршуди гъудужву ихь халкьдин игитарин, дирбаш ва кьягьял жигьиларин гьунарарикан ктибтурайган, дамагъвалра кубчIри гъахьунчук.

Рякъ ярхиб вуйи. Ккадабхъу Журсарин гъул’антина гъягъюрайган, классдин баяр хуларин гъюрдариъ гьитIикIури гъахьнийи. Мялимди дих гъапIубси, дурар ич дестейихъ хъуркьри гъахьну. Мушв саб сес, эл-нефес адру сюгьрин йишваз ухшар вуйи. Мушваъ сикинвали ва хайлин йисари инсандин лик кудрубкIди даабхнайи табиаьтди агъавал апIурайи. Ккадабхъу гъул ич сесери уягъ гъапIу. Шубари кюкйир утIури, баяри чиб-чпихъди тамашйир апIури, мялимдин ихтилатарихъ хъпехъури, Ифдин гъарзарихъна гъурукьча.
Ифдин гъарзар аьдати гъарзарсдар вуйи. Амма дурарин швнуб-саб йишварихьан уьру рангнан руг гъядабхьурайи. Гъарзарин зиин чру майдан, исизди вуйи машнак жакьварин мукьар гъяйи гьарар, тму терефнаъ дагъдин кюкйир – вари успагьиди вуйи.
Ифдин гъарзарин сикинвал ва саб сес адру табиаьт йиз фагьмиъ уьмурлугдиз гъабзну. Учу думуган саб вахтназ гьадму табиаьтдин саб пай гъахьибси, вари эл алдрударси ккебехъну гъузнийча. Саб фициб-вуш тIилисим кайи кьувватну учухьди зарбди улхуз гъитрадайи. Учу хулаз рукьруган, хябяхъ гъабхьнийи. Думуган учуз учу саб дупну аьхю гъахьиганси гьибгъунчуз.
Узуз мектеб ккудубкIайиз хайлин цIийи йишвар ва аьгъдру рякъяр, маракьлу дюшюшар алахьунзуз. Амма дурар жара ихтилатар ву…