Умгьанат Сулейманова
Гьар йисан декабрин вазли, аьдат вуди, ихь республикайиъ Урусатдин Федерацияйин ва Дагъустандин Республикайин гьюкуматдин наградйир тувбан серенжем кIули гъябгъюри шулу. ЦIийи 2024-пи йисандин гъаншариъра культурайин, образованиейин, искусствойин, илимдин, спортин рягьимлувалин ляхин гъабхбан цирклиъ асас вуди лишанлу гъахьи инсанарин зегьметназ заан кьимат тувну. Гьадрарикан сар Дагъустан Республикайин илмарин лайикьлу гъуллугъчи, филологияйин илмарин доктор Мягьямед Юсуфов ву.
Мягьямед Гьясамутдинович Юсуфов Табасаран районди Гурихъ гъулаъ аьлимарин аьхю хизандиъ 1942-пи йисан бабкан гъахьну. Дербент шагьриъ ерлешмиш дубхьнайи И.В. Сталиндин ччвурнахъ хъайи 1-пи нумрайин мектеб интернат ккудубкIну, думу Мягьячгъалайиъ Дагъгосуниверситетдиъ урус чIалнан ва литературайин факультетдиъ урхуз учIвру. Вуз заан аьгъювалариинди ккудубкIну, Гьямзат ЦIадасайин ччвурнахъ хъайи Тарихдин, чIалнан ва литературайин институтдин илимдин гъуллугъчиди, хъасин Дагъгосуниверситетдиъ урус чIалнан ва литературайин мялимди гъилихну. 1990-пи йисан Мягьямед Юсуфов ДГУ-йин кафедрайин заведующийди тяйин гъапIнийи. Хъасин ДГУ-йин Дербентдин филиалин директорди гъилихну.
2003-пи йислан 2013-пи йисазкьан Ивановский гьюкуматдин университетдин Дербентдиъ айи филиализ регьбервал туври гъахьну.
Сач декабрин аьхирариъ Региондин табасаранарин милли культурайин автономияйин яркьу заседаниейиъ Коммунист партияйин Дербент шагьрин горкомдин секретарь Айваз Аьлихановди Дербентдиъ айи компартияйин отделениейин член Юсуфов Мягьямед Гьясамутдинович, дугъан аьхю хъуркьувалариз лигну, Урусатдин коммунист партияйин 100 йис хьпахъди аьлакьалу юбилейный медалихъди лишанлу гъапIну.
Мягьямед Юсуфовдин зегьметназ лайикьлу кьимат тувувал ва гьацира дугъаз улубкьурайи ЦIийи йис мубарак апIури, узу дугъахъди гюрюшмиш гъахьунза.
Узуз чпин хуларин раккнар, машнаъ ачухъ инчIра ади, аьлимдин хпир Луара Уьмаровнайи абццнийи. Мягьямед Юсуфовдин хизан хялар гъюб’ин гизаф рази вуйиб дурарин инсандихьна вуйи янашмиш’вали улупура. Хялижв дурарин хизанди варитIан багьалу кас вуди гьисаб апIуру.
Мягьямед Юсуфовдин цци 82 йис тамам шула. «Яшнан дигиш’валар шули рябкъюразуз сарун, узуз аьгъю мялуматарикан гизаф пай кIваълан гъябгъюрайиз. Хъа йиз мурад-метлеб гьадму вуйизки, гъи узуз айи вари мялуматар ихь насларихьна тувуб», – кIура профессори.
Ихь бажаранлу аьлим Мягьямед Юсуфов машгьур аьлимарин бай ва худул вуйиштIан! Кьюб тIарикьатдин шейх, «Тифл ул-Мани» ва «Силсилат ул-Арвахи» китабарин автор Юсуф ал-Мускури (XVII аьсир) дурарин тухмариан ву. Мидкан ва хайлин жара маракьлу шей’арикан дугъу узухъди вуйи сюгьбатнаъ ктибтнийи.
«Йиз аьхю аба Зиявудин Юсуф-Гьяжи ал-Курихи ал-Табасарани диндин машгьур аьлим, Накьшибандия тIарикьатдин гьюрматлу шейх вуди гъахьну. Табасаран райондин Гурихъ гъулаъ ич аьхю абайин адаш Рамалдан аьраб чIалниинди урхуз-бикIуз аьгъю лап савадлу кас ва чан балин сарпи мялимра вуди гъахьну. ЙицIуд йисаъ ади ич аьхю абайиз шариаьтдин вари китабар эзбер вуйи. Чан адаш Рамалдан кечмиш гъахьихъан, Зиявудин, диндин рякъ давам апIурза кIури, гьяждиз гъягъюз гьязур шулу. Турцияйиз хъуркьу вахтна мугъаз, Стамбулиъ машгьур аьлим, Нашкьшибандия тIарикьатдин гьюрматлу шейх Аьгьмад-Хамиди ал-Рукели ал-Табасарани дуланмиш шула, кIури ебхьуру. Дугъахъди, багахьди таниш духьну, ич аба Зиявудин Юсуф-Гьяжи ал-Курихи ал-Табасарани хайлин вахтна шейхдихь урхури, дугъан мюридра вуди гъахьну. Душв’ан гъафири 1910-пи йисан чан багъри бабан гъулаъ мистан мектеб – медресе дивру. Дугъахьна, Кафари Кавказдин республикйирианра кмиди диндин аьгъювалар гъадагъуз хайлин инсанар гъюри гъахьну. Машгьур дагъустан шаир СтIал Сулейманди дугъкан вуйи шиирра гъибикIну.
Йиз адаш Гьясамутдин, ислам диндин машгьур аьлим, насигьятчи ва бегьем зигьим айи кас вуди гъахьну. Думу, ухьуз варидариз гирами Рамазан вазлиси, имбу вазарира гьаммишан ушвар дисури гъахьи кас вуйи. Думу «Диндихьна дих» кIуру китабдин авторра ву. Дугъаз миржир велед гъахьну – юкьур бай ва юкьур риш. Йиз аьхюну чве Аьбдулмалик Юсуфов табасаранарин арайиъ биологияйин илмарин докторвалин ччвур гъадабгъдарикан сарпир вуйи, бицIину гъардаш Гьяжи Юсуфов медицинайин илмарин кандидатвалин ччвурназ лайикьлу гъахьну, хайлин йисари Дагъ Огни шагьриъ ерлемиш дубхьнайи ЦГБ-йиъ духтирди ва кIулин духтирдира гъилихну. Узу Дагъустан Республикайин илмарин лайикьлу ишчи, филологияйин илмарин доктор вуза, 100-тIан артухъ илимдин ляхнар гъидикIунза. Дурарин арайиъ 8 монография, швнуб-саб хрестоматия, вузариз, педучилищйириз ва мектебариз вуйи пособйир айиз. Монографйирин арайиъ «Табасаран милли литература», «Кавказ халкьарин диндин культурайин артмиш’валиъ исламдин аьгъюваларин роль», «Евразияйин культура ва урус литература», «Арсран аьсрин шаирар» ва хайлин жарадар а. Великобританияйин Кембридж шагьриъ ерлемиш дубхьнайи Варихалкьарин биографический центриъ 1997-1998 пи йисан «Машгьур инсан» ччвурназ лайикьлу гъахьунзу, ва йиз ччвур хъанара «XX-пи аьсрин инсанар» китабдиз гъадабгъна. Хъа Америкайин энциклопедйирин центриъ «Намуснан инсан» медалихъди лишанлу гъапIунзу. Узуз саб ражари, йиз нубатнан монографияйиин гъизигу зегьметназ лайикьлу кьимат тувну, саб кьадар пул хътапIнийи, гьадму пул вари Мягьячгъала шагьриъ диврайи мистаз хътапIунза», – ктибтура Мягьямед Юсуфовди.
– Уву гъи аспирантарихъди, илмарин кандидатарихъди сикин дарди ляхин гъабхурайиб мялум вузуз. Илимдин рякъюъ швнур кандидат ва илимдин доктор гьязур гъапIунва?
– Узу 7 кандидат ва 2 илмарин доктор гьязур гъапIунза. Вари кIваиинди имдариз, хъа ихь табасаранарикан улхуруш, Мугьяммад Дашдемиров, Эльмира Аьшурбегова ва Анжела Рьягимова филологияйин илмарин кандидатар ву.
– Гьамусяаьт фтин зиин лихурава?
– Узу кюгьне халкьарин литература ахтармиш апIбиин хайлин гъилихунза. Амма ихь табасаран тарих вари ахтармиш дапIну адар. Гъийин деврин жигьил аьлимарин, тарихдин дарсар киврайи мялимарин арайиъ тарих, ихь ирс ахтармиш апIрудар гъахьнийиш, ужу шуйи. Ухьу айивал улупну ккунду. Саб ражну узу, фици-вуш жара гьюкуматдиз гъушур, душван аьлимарихъди гюрюшмиш гъахьунза ва, уву фу миллетдикан вува кIуру суалназ табасаран вуза гъапиган, табасаран кIуру миллет айиб вуйин, кIури, дурар маракьламиш гъахьнийи. Узу дурариз ихь чIалнан грамматика жигьатнаан вуйи девлутлуваликан ва жара мялуматар ктитунза. Ухьухъ, дугъриданра, гизаф аьхю хазна хъахьухъ, вари халкьарин улихь табасаран халичйир урхбаан, чIалнан грамматикайин терефнаанра садпидар вухьа. Гъи магьа ихь аьхю дару миллетдиз юкьур Урусатдин Игитар а. Узу ихь халкьдиин, йиз тухумдиин, иллагьки кьюб тIарикьатдин шейх, «Тилф ул-Маани» ва «Силсилат ул-Арвахи» китабарин автор Юсуф ал-Мускури йиз тухмариан вуйивалиин гизаф рази вуза.
– Мягьямед Гьясамудинович, швнур баяр-шубар, худлар авуз? Дурарикан яв аьлимвалин рякъ давам апIурайидар айин?
– Узуз 3 бай ва сар риш азуз. Аьхюну бай Камил Москвайиъ медицинайин илмарин доктор ву, риш Заира филологияйин илмарин кандидат ву, кьюрпи бай Артур Урусатдин Силисчивалин КIулин Управлениейин силисчиди хайлин йисари дилихну, гъи пенсияйиъ айи полковник ву, бицIину бай Заур инсандин хатIасузвал уьбхру органариъ гъилихну, гъи думура пенсияйиъ а, майор ву. 4 худул шубар ва 6 худул баярра азуз. Вари саламатди дуланмиш шула.
