Наргиз Гюлечова
Аьхиримжи йисари Дагъустандиз гъюрайи туристарин кьадар йислан-йисаз артухъ шулайивалихъди аьлакьалу вуди республикайиъ дурар кьабул апIру йишварра гизаф шула. 2020-пи йисхъан 2024-пи йисазкьан Дагъустандиз гъюрайи туристар гьисабназ гъадагъиш, дурарин кьадар 117%-тIан артухъ гъабхьну – 2020-пи йисандин 850 агъзурилан 2024-пи йисандин саки 1 миллионна 850 агъзур касдиина. Ццира, 10 вазлин арайиъ, гьелелиг ноябрь ва декабрь вазлин улупбар ктарди, 1 миллионна 850 агъзур кас республикайиз рягьятвал йивуз гъафну.
РД-йин туризмйинна халкьдин художествойин сяняаьткарваларин шей’арин министерствойи тувнайи мялуматниинди, туризмйин циркли республикайин экономикайин артмиш’валик чан лайикьлу пай кивра. Региондин кIулиъ айи Cергей Меликовдира Дагъустандиъ туризм артмиш апIбаз, республикайиз туристар жалб апIбаз аьхю фикир тувра.
Гьамусяаьт Гъяякент ва Дербент районариъ гьюлин гъирагъдихъди зурба туристический кластер тикмиш апIуб планламиш дапIна. Думу проектдиз 100 миллиард манаттIан артухъ инвестицйир жалб апIуз кка. Гъийин йигъаз 16 чIатху инвесторира 62,8 миллиард манатдин инвестицйир жалб апIуз чпин разивал улупна.
Министерствойиан вуйи мялуматариинди, 5 йисандин арайиъ региондин туризмйин цирклиъ пулихъ гьуркIру игьтияжарин кьадар 4 миллиард манатдилан 22,3 миллиард манатдиина за гъабхьну. Хъа цирклиъ ляхин апIурайи касарин сан-гьисабра 11 агъзуриина дуфна.
Гьаддихъди сабси, пишекарвалин бинайиинди ляхин апIурайи гидарин жергйирра яркьу шула. Мисал вуди гъадабгъиш, 5 йис улихьна гидарин ляхин апIуз ихтияр тувру сертификат айи касар саркьан адайи. Гъи республикайиъ 264 касдиз думу пишекарвалин сертификатар а. Туроператорарин кьадарра 5 йисандин арайиъ 10-дилан 68-диина, хъа турагентствйирин кIуруш, 53-дилан 113-диина артухъ духьна.
Туризмйин цирклиъ республикайиз гъюрайи туристарихъди ляхин гъабхурайи ихь ватанагьли Закир Шихрягьимовди узухъди гъабхьи сюгьбатнаъ му темайин гьякьнаан чан фикрар ачухъ гъапIну.
– СССР дарабгъайизра, янаки 1970-80-пи йисариъ Дагъустандиъ туризм ужуди артмиш шулайи. Дидин кьяляхъ, саки 30 йисандин арайиъ му цирклиз республикайиъ асуллагь фикир туври гъахьундар. 2015-пи йисан Дербент шагьрин юбилейин серенжемарин дахилнаъди, республикайиъ туризм артмиш апIуб себеб вуди, «Шелковый путь» кIуру фестиваль кIули гъубшнийи. Гьаддихъанмина республикайикан, аьхю тарих айи Дербент шагьрикан инсанариз аьгъю хьуз хъюбгъну. Хъа 2019-пи йисхъан вари дюн’яйиъ ковид уьзур тарабгънайивал себеб дубхьну, гьюкуматарин сяргьятар хъяркьиган, ихь уьлкейин агьалйири Урусатдин айитI регионариз гъягъюри, сиягьят апIуз хъюгъну. Гьаци, сарикан-сариз ебхьури, Дагъустандизра туристар гъюз хъюгъну.
Ихь республикайиз фукьан артухъ хялар гъафиш, диди гьадмукьан экономикайин артмиш’вализра кюмек тувра ва республикайин бюджетдиз гъюрайи налогарин кьадарра артухъ шула. Аммаки, туризм артмиш шулашра, саспи йишвариъ, гьяйифки, ужуб инфраструктура адар, – кIура Закир Шихрягьимовди.
Гьелбетда, туризм артмиш хьпахъди сабси, лихру йишварра артухъ шула. Хайлин касари, чпи-чпихъ лихури ашра, гъадабгъу гъазанждилан налог тувра. Гьяйифки, цирклиъ къанунсузди лихурайидарра цIиб дар. Дицдар касар цирклиан терг апIбан бадали, РД-йин туризмйинна халкьдин художествойин сяняаьткарваларин шей’арин министерствойира ляхин гъабхура.
– Туристарра гьаму ухьусдар инсанар ву. Гьадрарин арайиъра ужударра, харжидарра а. Саспидари гьамлин гъягъбан кьяляхъ ихь региондикан пис жюрейиинди ктибтуру. Дицдариз фикир тувну ккундар. Фикирлу касариз ужубна харжиб жара апIуз аьгъя. Хъа вушра, туристар республикайиз гъюз хъюгъхъанмина, ихь региондин тарихдихъди, культурайихъди, аьдатарихъди, хурагарихъди хайлин регионарин вакилар таниш гъахьну.
Гъюрайи туристарикан гизафдар Кавказдин ягъал дагълариз, Каспий гьюлиз лигуз кIури, чпин хизанариинди гъюра. Аммаки, пуз ккундузузки, дустарихъди ва кIулди гъафи жигьиларикан сабсана ражну гъюрударин кьадар лап цIиб ву. Гьаз гъапиш, жигьилариз рягьятвал гъадабгъуз кIури, йишвандин вахтна гъягъюз шлу йишвар, ихь бахтнаанси, Дагъустандиъ кьадарсуз цIиб ву. Гьаддиз дурар сарун ихь региондиз гъюрадар. Хъа цIиб яшлу касар, саки гьар йисан гъюра гъапишра, гъалатI даршул. Дурар марцци гьава, уткан йишвар бадали, дагълариз гъюрайидар ву. Амма яшлу касариз ягъли йишвариина ккудучIвуз лап читинди алабхъура», – чан тажрубайиан вуйи аьгъюваларикан ктибтнийи гидди.
Закир Шихрягьимовди узуз, чав туристар республикайин фуну йишвариз хъади гъягъюруш, дурариз гизафси фу кьабулди вуш, маракьлу мялуматар тувнийи. Дугъан маршрут гизафси Кьибла Дагъустандиз шулу, иллагьки Самурин ярквраз, Табасаран райондиз. Багъри райондиъ дугъу туристар халкьдин аьдатарихъди, халачачивалихъди, культурайин объектарихъди, тарихдихъди ва ихь миллетдин ицци хурагарихъди таниш апIура.
«Дагъустандин гьарсаб миллетдиз чан хурагар а. Мина гъафи туристарикан хинкIар, афрар вая цIикаб дирипIди кьяляхъ сарра гъягъюрадар. Кьибла Дагъустандиз гъафидариз гьиврайи асас хурагарикан саб табасаранарин цIикаб ву, думу туристариз лап кьабулди шулу. Гьаму хурагар бадали сабсана ражну республикайиз гъюру туристарра цIиб дар.
Хъа палатдин гьякьнаан улхуруш, туристар дагълу гъулариз хъади гъягъруган, дурарикан аьдати ярхи ккурттар алахьуб тIалаб апIурача, хъа шагьриъ палтариз думукьан фикир туврадар – шагьрустанарин туристарихьна вуйи янашмиш’валра гъулариъсиб дар», – аьлава гъапIну Закир Шихрягьимовди.
Узу Закир Шихрягьимовдин гафарихъди рази вуза. Дугъриданра, Дагъустандиъ туризм артмиш хьуз хъюгъхъанмина ихь культурайикан, аьдатарикан, ухьура ужуб, хялар ккуни, мани халкь вуйибдикан, ухьузра ужудар аьлимар, шаирар, духтрар айиваликан хайлиндариз аьгъю гъабхьну. Улихьган Дагъустандихьна чпин янашмиш’вал жараб вуйи инсанар гьамус ихь республикайиъ 30-тIан артухъ миллетар багъри чвйирси албагну, сатIиди яшамиш шулайивалин, мушваъ гизаф рягьимлу инсанар айивалин гъавриъ ахъну. Туризм артмиш хьуз хъюгъхъанмина, Дагъустандиъ варитIан дерин вуйи Сулакдин дараскьал гъяр, Урусатдиъ 5 агъзурихьнакьан тарих айи Дербент шагьур, Европайиъ варитIан ягъли йишв’ин али Куруш гъул айиб вари дюн’яйиз мялум дубхьна.
