А.А.Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи Дагъустандин педагогикайин илмин
ахтармишарин институтдин 80 йис гъабхьну

 

Альбина Арухова,
А.А. Тахо-Годийин ччвурнахъ
хъайи ДНИИП-дин директор

Республикайиъ уьмуми ва заан образование арайиз гъюбан ва мектебар арццбан рякъюъ сабпи гамар читин вуйидар гъахьну. ХъапIрайи диндиз, жилари дишагьлийирин кIул’ин аьхювал апIурайивализ, гизаф чIалар айивализ, китабар ва мялимар адрувализ дилигди, гъубшу аьсрин 20-40-пи йисари Дагъустандин жямяаьтлугъ образованиейин цирклин артмиш’вал гизаф улихь гъубшнийи. Республикайин улихь-кIулихь хьайидари агьалйирин вари гъатариз образование гъадабгъуз мункинвалар арайиз гъахнийи. Уьлкейиз варитIан читин вахтна, Ватандин Аьхю дявдин йисари, СССР-ин правительство бицIидариз заан ерийин образование тувбан чарасузвалин гъавриъ ади гъабхьнийи: 1943-пи йисан РСФСР-ин халкьдин комиссарарин Советдин къарарниинди, Дагъустандиъ мектебарин (гьамус педагогикайин) илимдинна ахтармишарин институт тешкил гъапIнийи. Уьлке душмандихъди гъагъи дявдиъ айи вахтна гьамциб къарар кьабул апIували, Советарин правительствойи чан терефнаан гизаф миллетарикан ибарат вуйи Дагъустандин халкьдин образованиейиз асас фикир туврайиб субут гъапIну.
Мектебарин институтдин дахилнаъди бабан чIаларин ва литературйирин, урус чIалнан ва урус литературайин, тарихдин, географияйин, естествознаниейин, математикайин, физикайин, харижи уьлкйирин чIаларин ахтармишар гъахуйи, гьацира гьаму дарсар кивбан бадали, китабар ва методикайин литература гьязур апIури гъахьну. СумчIурилан зиина чIалар апIру ерли миллетарин вакилар, 110-тIан артухъ миллетар ва халкьар албагну яшамиш шулайи республикайин гизаф чIаларин, диалектарин утканвал, культура ва аьдатар уьрхбаз асас фикир туври гъахьну.

Институт арайиз гъюбан бинайиъ машгьур аьлимар ва халкьдин образованиейин тешкилатчйир ади гъахьнийи: Х.М. Фатялиев, Р.М. Мягьямедов, С.М. Уьмаров, М.М. Межидов ва гьацдар жарадар. Институтдин сарпи директор республикайин машгьур педагог, филологияйин илмарин кандидат, доцент С.М. Уьмаров гъахьнийи, хъа гизаф йисари институтдин кIулиъ Дагъустандин АССР-ин мектебдин лайикьлу мялимар А.Г. Сагъидов, педагогикайин илмарин доктор, профессор Г.И. Мягьямедов ади гъахьнийи.

Институтдиъ республикайин машгьур мялимари ляхин апIури гъахьну, дурарикан бязидар ктухураза: П.В. Виноградова, В.М. Криштопа, Ш.Д. Хасбулатов, З.М. Къурбанов, М.П. Кропотов, З.З. Бамматов, Н.А. Аьгьмедов, А.Х. Махарадзе, Н.Я. Судакова, А.Ш. Аьлиев, М.Р. Ражабов, Г.Ю. Муркелинский, А.А. Моллаев, З.А. Клищенко, Б.Гь.-Къ. Ханмягьямедов, Р.Ю. Юсуфов, М.М. ЦIурмилов, Д.М. Даудов, Х.Д. Даибов, И.И. Ханбалаев, Къ.К. Къурбанов ва гьацдар жарадар.
1969-пи йисан ДАССР-ин Министрарин Советди Дагъустандин мектебарин илимдинна ахтармишарин институтдиз республикайиъ халкьдин образование тешкил гъапIдарикан сар вуйи, 1922-1929-пи йисари Дагъустандин мярифатнан наркомди гъилиху, Дагъустандиъ образование артмиш апIбак лайикьлу пай киву Аьлибег Аьлибегович Тахо-Годийин ччвур тувуз къарар адабгънийи.

Вахтну институтдин улихь цIийи месэлйир дивра, хъа институтди дурар хъуркьувалиинди тамам апIура. Гьаци, урус чIалнан секторин гъуллугъчйири Дагъустандин милли мектебдин тафавутлувалар гьисабназ гъадагъури, ккергъбан ва заан классариъ урус чIалнан дарсар кивбан илимдин бинайиинди тяйин дапIнайи жюрйир къайдайиз хура. Бабан чIалнан ва литературайин сектор ачмиш апIували, республикайин мектебариъ бабан чIалнан ва литературайин дарсар кивуз, урус чIалниинди Дагъустандин литературайин тарих аьгъю апIуз мумкинвал тувну. Институтдиъ этнопедагогикайин сектор ачмиш апIувалиан «Дагъустандин халкьарин культура ва аьдатар» дарснан программайинна методикайин бина тямин апIуз мумкинвал гъабхьнийи.

Гьаму йисарин арайиъ урхуб-бикIуб адру бабан чIалар ахтармиш апIбаъра хайлин ляхин дубхна. Институтдин гъуллугъчйирин иштирак’валиинди агъуларин, цIахурарин ва рутуларин алфавитар арайиз гъахну. Думу чIалариан федеральный цIийи къайдйирин тIалабариз асас вуди, ккергъбан классариз вуйи программйир ва китабар гьязур гъапIну.

Институтдин ляхнин хусусият уьмрихъди, образованиейин тешкилатарин тажрубайихъди сигъ аьлакьа уьбхювал, мялимарин тажруба аьгъю апIури, ужудар мялимарин тажруба гьисабназ гъадабгъувал ву. Гьацира институтди образованиейин мяна къайдайиз хувалин, цIийи китабар ва урхбан пособйир арайиз хувалин ляхниина вузарин мялимар ва илимдин гъуллугъчйир жалб апIура.

1991-пи йисан Дагъустандин мектебарин илимдинна ахтармишарин институт А.А. Тахо-Годийин ччвурнахъ хъайи Дагъустандин педагогикайин илимдинна ахтармишарин институтдиз илтIибкIнийи. 1990-пи йисари образованиейин мяна цIийи алапIбан, урус чIалнан ва этнокультурайин мяна айи дарсарин урхбанна методикайин бина арайиз хувалин ляхнин цIийи девир ккебгъну.

Институтдин асас месэлйирикан саб урус чIал кивбан методика къайдайиз хувал ву, фицики республикайиъ урус чIал бабан чIаларикан саб ву. Мушваъ мектебарин ккергъбан ва заан классариъ урус чIал кивбиин ахтармиш’валин гизаф ляхнар духна.
Дагъустандиъ мектебарин илимдинна ахтармишарин институт айивали, аргъаж шулайи наслариз образование ва тербия тувбан месэлйир гьял апIбахъди сабси, республикайин мектебар Дагъустандин халкьарин 14 чIалниинди вуйи китабарихъди тямин апIузра мумкинвал тувну. Думу зегьмет фикир тутрувди гъубзундар: бабан чIалариинди вуйи урхбанна методикайин комплектариз СССР-ин ВДНХ-йин арсран медаль тувнийи; ккергъбан классариз урхбанна методикайин комплектар гьязур апIбаз дилигну, Дагъустандин чIаларин секторин гъуллугъчйириз гьюрматлу ччвурар тувнийи («РФ-дин мектебарин лайикьлу мялим» – К.Р. Рягьимовдиз, «Халкьдин образованиейин отличник» – А.Р. Рамалдановдиз ва Д.М. Хангишиевдиз).

2024-пи йисан илим ва образование артмиш апIбак лайикьлу пай кивбаз дилигну, педагогикайин институтдиз Дагъустан Республикайин Государствойин Советдин Грамота тувнийи. Гьадму йисан институтдин директор, педагогвалин илмарин доктор, профессор Г.И. Мягьямедов ва директорин заместитель, педагогвалин илмарин доктор, профессор М.И. Шурпаева авторар вуйи «Дагъустан Республикайин образованиейин гъурулушдиъ – милли региондин компонент» монографияйиз РД-йин Гьюкуматдин премия тувнийи.
Аьхиримжи йисари институтдиъ ккергъбан классариз бабан чIалниинди вуйи урхбан 80-риинакьан пособйир тартиб дапIна: авар чIалниинди (Х.С. Вакилов, Р.Г. Ражабова), дарги чIалниинди (Д.Х. Мягьямедова, У.У. Гьясанова, М.М. Уружбегова, Б.О. Аьлибегов, Б.А. Аьлиев), гъумугъ чIалниинди (Н.Э. Гьяжиаьгьмедов, Н.Х. Ольмесов), лак чIалниинди (С.Р. МутIаева), лезги чIалниинди (З.С. Исмяилова, Ж.Ш. Мейланова, А.Р. Рамалданов) ва табасаран чIалниинди (Н.Э. Сафарялиев, Ш.Б. Жамалиева) ва жарадар.

Республикайин мектебариз Дагъус-тандин халкьарин бабан чIалнан ва литературайин методикайин пособйир, тестар, рабочий программйир, мектебдиз улихьна вуйи тербияйин, Дагъустандин халкьарин тарихдин ва культурайин рябкъбанна дидактикайин пособйир гьязур гъапIну.
Гьаму йисан ихь уьлкейиъ ва гьацира харижи уьлкйириъ Дагъустандин халкьдин шаир Расул Гьямзатовдин 100 йисандин юбилей къайд апIура. Педагогикайин институтра гъирагъдиъ гъубзнадар: Расул Гьямзатов бабкан духьну 100 йис тамам хьпаз бахш вуди, «Милли литература дюн’яйин литературайин гьяракатнан саб пай вуди» кIул тувнайи Варихалкьарин илимдинна тажрубайин конференция гъубхну; образованиейин тешкилатариз чапдиан сборникар адаъна: Расул Гьямзатов «Йиз юкIв дагълариъ» (гьязур гъапIу автор – М.Ш. Муслимова), Расул Гьямзатовдин эсерарин этнокультурайин улупбариинди урхурайидариз рюгьнанна эдеблувалин тербия тувувал» ( гьязур гъапIу авторар – Ш.А. Мирзоев, Э.А. Аьбдулатипова, Н.З. Мунгиева).

Дагъустандин мектебариъ урхурайидар милли культурайихъди багахьди таниш апIбаъра хайлин ляхин дубхна: сабпи классдиз вуйи «Йиз Дагъустан – узу яшамиш шулайи юрд» урхбан пособие ва «Йиз Дагъустан: аьгъязуз, шулзухьан, урхураза» рабочий дафтар (соавтор – Институтдин илимдин гъуллугъчи М.Ш. Муслимова).
Институтдин гъуллугъчйирин хъуркьувалар заан ччвурар тувбиинди лишанлу дапIна. 2023-пи йисан гизаф йисари илимдинна педагогвалин ляхин апIбаз дилигну институтдин директорин методикайин ляхнариз лигру заместитель, филологияйин илмарин кандидат Н.Э. Сафарялиевдиз, мектебдиз улихьна вуйи образованиейин секторин заведующий, педагогвалин илмарин доктор М.М. Байрамбеговдиз, бабан чIаларин секторин заведующий, филологияйин илмарин кандидат Х.С. Вакиловдиз, Дагъустандин литературайин секторин илимдин кIулин гъуллугъчи К.Х. Акимовдиз «РД-йин илимдин лайикьлу гъуллугъчи» гьюрматнан ччвурар тувну. Гизаф гъуллугъчйириз «РД-йин образованиейин лайикьлу гъуллугъчи», «РФ-дин образованиейин цирклин гьюрматлу гъуллугъчи» ччвурар тувну.

Институтди 80 йисан дапIнайи ляхнин натижйир йивури, къайд апIуб лазим вуки, Дагъустандин педагогикайин илимдинна ахтармишарин институт Дагъустан Республикайин халкьарин культурайин месэлйир гъитIирккурайи ва образованиейин тешкилатариз урхбанна методикайин литература тартиб апIурайи илимдинна методикайин айина адру саб центр вуди гъубзра.
Институтдин коллективдиз илимдинна яратмишарин ляхниъ цIийи хъуркьувалар, хушбахтлу уьмур ккун апIураза!