Гюльнара Мягьямедова

17-пи апрели Мягьячгъалайиъ Расул Гьямзатовдин ччвурнахъ хъайи Милли библиотекайиъ табасаранарин машгьур шаир Шамил Къазиев бабкан духьну 80 йис тамам хьпаз бахш дапIнайи литературайин серенжем кIули гъубшнийи. Серенжем ДГУ-йин бабан чIалар ахтармиш апIбан центрин директор, филологияйин илмарин доктор Марина Гьясановайи ачмиш гъапIнийи. Дугъу къайд гъапIганси, 2024-пи йисан Дагъустандин культурайин лайикьлу гъуллугъчи, табасарандин машгьур шаир, таржумачи, редактор Шамил Къазиев бабкан духьну 80 йис тамам гъабхьну.

 

Бажаранлу шаир Шамил Къазиев 1944-пи йисан 1-пи апрели Гуми гъулаъ Рамазандин ва Мислимат Къазиеварин ужуб тухум хъайи хизандиъ бабкан гъахьну. Дада Мислимат Шилла гъул’ан вуйи. Шамил Къазиевдин аба Къаздиз шубур бай ади гъахьну: Эфенди, Жабраил ва Рамазан. Ватандин Аьхю дяви ккебгъиган, Гуми гъулан гизаф агьалйир дявдиз гъушнийи. Гьадрарин арайиъди – Эфенди Къазиевра. Думу дявдиан кьяляхъ гъафундар, саб шилра дарди гъудургну. Дугъан хпир Мислимат чан шубур велед – сар бай ва кьюр риш – уьрхюри гъузну. Мислимат дерзечи вуйи. Дугъахьна гъунши гъуларианра кмиди дишагьлийир булушкйир, ккуртар дирхуз гъюри гъахьну. Дугъу саб манатдихъ ккуртар дирхури, чан веледар аьхю гъапIну.

1942-пи йисан фронтдиз душнайи ватангьлийирин йитим гъахьи бицIидариз мектеб-интернат ачмиш гъапIнийи. Гуми гъулаъ интернат ачмиш апIувал гъулаъ мялимар, мектеб ерлемиш апIуз хулар айивалихъди, гъунши гъулариан гъюз рягьят йишв вуйивалихъди аьлакьалу вуйи. Ачмиш гъапIу интернатдин директорди Жабраил Къазиев лихури гъахьну.
Дугъан кьяляхъ мектебдин директорди Рамазан Къазиев гъилихну. Дугъан зегьметназ гьюкуматди лайикьлу кьимат тувну – думу зегьметнан Уьру Пайдгъин ордендин кавалер вуйи. Гьамциб абурлу тухми шаириз «хлинццар» тувну. Му мялуматар узуз Гум’арин кьялан мектебдин мялим Ханзада Къазиевайи тувну.
Шамил Къазиевди шиърар табасаран ва урус чIалариинди дикIури гъахьну. Дугъан шиърари Дагъустандин машгьур шаирарин поэзияйин арайиъ лайикьлу йишв дибисна. Шамил Къазиевди сабпи шиърар 1968-пи йисан «Табасарандин нурар» газатдин машариъ чап гъапIнийи, цIиб кьандиси «Литературайин альманах» журналиъра чап апIуз хъюгънийи.

 

Ужур дуст

Серенжемдиъ сабпи гаф Дагъустандин халкьдин шаир, Дагъустандин писателарин Союздин председатель Марина Колюбакинайиз тувнийи.

«Гъубшу аьсрин 70-пи йисари Москвайиъ Горькийин ччвурнахъ хъайи Литературайин институтдик урхуз кучIвиган, узу Дагъустандиан вуйи гизаф студентарихъди таниш гъахьнийза. Хъа фици таниш даршиди гъузрухъа, институтдиъ Дагъустандиан гизаф студентари урхурайи. Дурарихъди дуствал дарапIди, дурарин шиърар таржума дарапIди гъузуз шулдайи. Узу урхурайи курснаъ Дагъустандиан кьюр кас урхурайи: табасаран шаир Шамил Къазиев ва даргйирин писатель, драматург Раисат Ибрагьимова. Студент вахтарихъанмина таниш вуйи Шамил Къазиев йиз ужур дуст вуйиз. Учухъди урхуз гъюруган дугъан хайлин шиърар таржума дапIназа. Шаириз чан багъри Табасаран гизаф ккундийи. Учухъди сабси урхури гъахьи гизаф дустар дугъу Табасарандиз хяларди хъади гъягъюйи. Табасрандиз гъушу гьарсар кас табиаьтдин утканвалиин, табасаранарин хялар кьабул апIуз аьгъювалиин мюгьталди гъузуйи. Йиз рягьматлу жилир Мягьямад Аьгьмедовди кIури шуйи: «Йиз уьмриъ табасаран миллетдикан саркьан харжи кас алахъундарзуз». Хъа Шамил Къазиев чIивиди имиди, узу Табасарандиз адахъундайзу. Аьхир дина Сувайнат Кюребеговайи хъади гъушунзу. Дугъриданна, тярифназ лайикьлу йишв, лайикьлу инсанар ву», – гъапнийи Марина Колюбакинайи.
Дугъан кьяляхъ литературайин серенжем «Табасарандин нурар» газатдин кIулин редактор Гюлягьмад Маллялиевди асас доклад хьади удучIвну давам гъапIнийи. Дугъу Ш.Къазиевдин эсерариз вари терефарихъан кьимат тувнийи.

 

МГУ-йин собраниейиъ

Серенжемдиъ удучIвну гъулху М.В. Ломоносовдин ччвурнахъ хъайи МГУ-йин профессор, РФ-дин лайикьлу экономист Зейдулла Юзбеговди жикъиди гъапнийи: «Учу улихьна йисари МГУ-йиъ Москвайиъ айи табасаранарин собрание гъубхнийча. Гьадму собраниейиъ жигьил Шамил Къазиевди гъурху шиъриан гьамцдар гафар кIваин илмийиз:

…Хифна мяляхъв шулу дустар,
сар-сарихьан жара шулдар…
УбчIвру мяляхъв хифран айитI
апIуру хиф диди гушвушв,
хъа жара гъябгъюр хифрахьна,
йивури ушв-ушв.

Гьаму гафари шаирин дугъри хасият субут апIура.

 

БицIидарин улдукьу дуст

«Шамил Къазиев йиз ва йиз таярин уьмриз чан «Аку цIадлар» кIуру махъвнаан вуйи аку цIадалси гъафнийич. Дугъан эсерари ич кIваъ ужувлан хиялар ивну, гележегдик умуд кивуз улупну, юкIв ачухъди, кIваъ айи мурад-метлебарихъ хъуркьуз, инсанарин багахьна хьуз аьгъю гъапIну. Дугъан бицIидариз вуйи «Аку цIадлар», «КьантIа», «Шииб кIуру гатдикан» прозайи, «Нимкъар», «Кьюб шадвал», «Ккуккмин пашман мукьам» шиърари бицIидариз ужувлан тербия тувру. Шамил Къазиевдин шиърар бицIи вахтна дурхну, дурарикан мянфяаьт ктабгъу кас бахтлу кас ву, фицики, бицIидариз вуйи дугъан шиърариан ухьуз рябкъюрайиси, думу бицIидарин улдукьу дуст вуди гъахьну.
Дагъустандин китабарин чапханайиз Шамил Къазиевдихьна узу йиз жвуван чвуччвун бай хъади гъафиган, дугъу бицIи бализ «Хъинцамегьмер» китаб «ВаритIан ужур бай Абзариз авторихьан» дибикIну тувнийи. Думу китаб йиз ва чйир-чвйирин бицIидариз урхбу, китабдин жилдрариканра кмиди урхъар ктахьнийи. Гьадмукьан гизаф ражари учу думу гъурхнийча. Думу йирси китаб имдар, дидин ерина автори цIийи китаб «Идрисдиз, Эльмирайиз, дурарин веледариз ва гъюзимбу вахтна шлу худлариз, гудлариз, цIудлариз авторин терефнаан» дибикIну, багъиш гъапIнийиз. Гьамус узу думу китаб йиз худлиз урхури шулза», – гъапнийи чан улхбаъ табасаран шаир, филологияйин илмарин кандидат Эльмира Аьшурбеговайи, ва аьхириъ «Хъинцамегьмер» махъвраан саб кьатI гъурхнийи.

 

Табасаран халкьдин хасият ва сурат

«Шамил Къазиев табасаран халкьдиз Аллагьди тувнайи шаир ву. Жара миллетарин арайиъ ихь табасаран чIалну, литературайи лайикьлу йишв бисбан бадали, дугъу хайлин зегьмет гъизигну. Ухьуз лайикьлу шаирар гизаф ахьуз, хъа гъи ухьу Шамил Къазиевдиз аьхю кьимат гьаз тувра, кIури гьерхиш, жаваб тувраза: думу ликрин шибарилан чан кIулин кIукIшиинакьан табасаран халкьдин хасият ва сурат ву. Думу гьякимариз багахь инсан вуди гъахьундар. Думу жвуван халкьдин яшайишдиинди, уьмриинди, фагьмиинди, фикриинди чан уьмур хъапIу шаир вуди гъахьну. Дугъу ихь табасаран халкьдин гафназ аьхю кьувват тувну. Шамил Къазиевдиз чан табасаран халкь ягъалди рякъюри гъахьну, ва, чан хиялар тамам апIбан бадали, ляхнихъ хъюгъну, дугъу табасаран халкьдин мелзналан гъафи гафназ гьациб аьхю кьувват тувну. Табасран халкьдин фольклорихъди жара халкьар танишди гъахьундар, Шамил Къазиевди таржума апIбиинди, ихь фольклорикан жара миллетаризра хабар гъабхьну.
Шамил Къазиевдин аьхиримжи китаб гьязур апIруган, дугъахъди гьар йигъан гаф-чIал апIури гъахьунча. Гьадму китабди цIийиди яратмиш гъапIу шиърар телефондихъан урхури гъахьну. Телефондихъан мурхан, узу увухьна гъюрза, кIури гъахьнийза. Амма дугъхьан чахьна гъяйиз аьгь апIуз шули гъабхьундар, чав ктабгъу цIийи шиир сарихъди дарш сарихъди гьял апIуз ккунди гъабхьну. Дугъу чан китабар табасаран культурайин девлетси, чан рюгьнан девлет вудира гьисаб апIуйи», – къайд гъапIнийи Дагъустандин писателарин союздин табасаран секцияйин кIулиъ айи Сувайнат Кюребеговайи.
Литературайин серенжемдин аьхириъ удучIвну гъулху Камил Къазиевдин гафариинди, Рамазан Къазиев гизаф ихтилатар аьгъю кас вуйи. Дугъу баяр-шубариз гьаммишан ихтилатар апIури гъахьну. «Шамил Къазиев, мектебдиъ ужуди дарсар урхрур, поэзияйиин юкIв алир вуйи. Учу Хючнаъ мектебдиъ урхури айиган, концерт гьязур апIури гъахьнийча. Узу концерт гъабхурайир вуйза. Шамил Къазиевди гьадму концертдиъ В. Маяковскийин «Хорошо» поэма кIваъланди урхурза гъапнийи. «Яв гьаддихъ саб сяаьтна фуж хъпехъуру?» – гъапнийза узу. Вушра, дугъу кьяляхъ гъизигундайи. Концертдиз дуфнайидар хъпехъури дуснийи. Шамил Къазиев гизаф бажаранлу кас вуди гъахьну. Гъи гьамциб мярака тешкил гъапIу касариз ич тухум-тарайин терефнаан аьхю чухсагъул мялум апIуз ккундузуз», – дупну, Камил Къазиевди чан улхуб ккудубкIнийи.

 

Жилиин варитIан багъри йишв

Шаирин юбилейиз бахш дапIнайи вечериз дугъан хпир Умижат хала, дугъан веледар, багахьлуйир, гъуландар уч духьнайи. Гьяйифки, Канадайиъ миграционный гъуллугънаъ федеральный судьяди лифурайи Терезайихьан адашдин юбилейиз бахш дапIнайи вечериз гъюз гъабхьундар.
Вечер ккудубкIбан кьяляхъ Шамил Къазиевдин риш, Мягьячгъалайин сабуну мектебдиъ урус чIалнан ва литературайин мялимди лихурайи Фирузайихъди таниш духьну, дугъкан чан адашдикан ктибтуб ккун гъапIнийза. «Гъи ухьу вари гьаму зализ Шамил Къазиевдин яратмишарикан улхуз уч духьнахьа. Хъа учуз, дугъан хизандиз, веледариз думу сифтена-сифте варитIан багахьлу инсан вучуз. Ич адаш фицир ужур инсан гъахьнуш, йисар гъягъбахъди узу артухъ гъавриъ шулаза. Ич бицIи вахтна дугъу учуз ктитури гъахьи махъвар аьхю ккунивалиинди кIваин апIури шулча. Урус чIалнахьна ва литературайихьна вуйи ккунивал, узуз адашдиланмина гъафиб вузуз. БицIи вахтна узу, йиз чи ва гъардаш гъулаз хъади гъягъюри, адашди гъулан яркврарихъди, нирихъди таниш апIури, Ватандихьна вуйи чан ккунивал ачухъ апIури шуйи. Гуми гъул дугъаз жилиин варитIан ккуни йишв вуйи.
Чан девриъ халкьдиз савадлувал туву Гум’арин гъул, Табасаран райондин жара гъуларси, ичIи шула. Гьаддин гьякьнаан Шамил Къазиевдиз аьхю дерд-хажалат кади гъабхьну. Исихъ тувнайи цIарариъ дугъан кIвак кайи гъалабалугъ ачухъ апIура:

Зиян хьубси шулиз кIваин,
Гъулан кьялаъ гъяркъган гъюрдар.
ГьапIуйкIан, сад йигъан гвачIнин
УдучIвну гъушнийиш Гум’ар?

Чан дадайихьна, ич бабахьна вуйи гьюрмат дугъан аьхюб вуйи. Дадайиз бахш вуйи шиърариан думу ккунивал ачухъди рябкъюру. Адаш бицIидар ккунир, бицидарихъди гьаммишан ихтилатар, махъвар апIрур вуйи, хъа ихтилатарра дугъу гьар йигъан ктагъуйи. Худларизра думу гизаф ккунир вуйи. Учу адаш кми-кмиди кIваин апIури шулча», – гъапнийи Фирузайи.