Зубайдат Шябанова
КьатI’и шараитариъ яшамиш шлу халкьариин гьарган мюгьталди шулза. Узу кьадарсуз маниди вуйи вая аьгь апIуз даршлу аязар айи йишвариъ яшамиш шулайидарикан кIураза. Мисалназ, чукчйир гъадагъурхьа. Аязар айи йишвариъ аьсрариинди яшамиш шулайивализ лигну, думу халкьдин вакилар аьхълушнарихьна вердиш гъахьну. Мидлан гъайри, аьхълушнаъ чпин яшайиш уьбхбан бадали, дурари чпин хусуси аьдатар арайиз гъахну. Хайлин думу аьдатар ухьу гъавриъ даршлудар ва ухьуз аьжайибдар ву.
Думу аьдатарикан узуз цIиб улихьнаси гъеебхьнийзуз ва учвузра дурар маракьлу шул кIури, фикир гъапIнийза. ВуйиштIан, узуз чукча халкьарикан фукIара аьгъдайзуз. Йиз фикриъ дурар саб фициб-вуш сюгьюр кайи инсанар вуйи. Хъа дурар аьдати инсанар ву.
Аязнахьан гучIудар
Чукоткайин агьалйирихьан 50 градус аяз айи вахтна мани палат алдарди гьяятдиз удучIвуз ва йифуъ тамшир апIуз шулу. Дишагьлийир, кIулихъ хътрабхьри, аьхълушнаъ палтар дирхури вая кабчри икриъ деъру вая жара ляхнариин машгъул шулу. Дурарихьна кафари вилаятдиз гъушу туристарин гафариинди, ляхин апIру вахтна чукчйириз гьадмукьан мани шулуки, гьятта, 50 градусдихьна аяз ашра, дурари чпин зиълан хъахьрудар хътитуру.
Чукчйириз гьаз аязну эсер апIударш, гьелелиг аьлимарихьанра пуз шуладар. Ав, дугъриданна, чукчйириз гьаз аьхъю шулдарш, аьлимари ахтармишар гъахури гъахьнийи. Америкайин аьлимари аьгъю гъапIганси, чукчйириз, жара халкьариз адру, бедендиъ манишин уьбхру ва аьлава манишин туврайи генар а. Мидланра гъайри, чукча халкьдин милли хурагар аьхюнуб пай хюл ва ягълу кайидар ву. Ва аьлимарин гафариинди, хурагнак кайи хюлин ччим бедендиъ манишназ илтIибкIура. Ифдин дамарар ккуру шулу ва бедендин манишнан энергия хайлин вахтназ гьубкIру.
Хппар гьюдюхюру
Мусурмнаризси, жара диндин вакиларизра хулан дишагьли ягь-намус, гъир’ят уьбхюрайи марцци дишагьлиси гъузуб важиблу ву. Хъа чукчйирин аьдатариъ жилари хппар рягьятди сарсарихъди гьюдюхюру. Дурарин фикриинди, гьаци жилари чпин арайиъ дуствал ижми апIуру. Му аьдатназ гьаци кIурира ву – «хпирилантина вуйи дуствал». Саб хизандиъра ихтибарвал дубградар ва алчагъ гафар кIурдар. Гьацира чукчйирин аьдатариинди, гъардаш кечмиш гъахьиш, дугъан ачIни гъахьи хппир жара гъардшарикан сари чаз хпирди гъадагъуру. Му аьдат уьбхювалиинди, эйси гъакIи хизан гъагъи аьгьвалатнаъ абхъуз гъитудар.
Кьил кадру уртмин аш
Дегьзаманайихъанмина чукчйири кьилан тIяаьм ва думу хурагарикди ишлетмиш апIуб зат сеймиш апIури гъахьундар. Кьилахьна дурар гъира хурагнаъ ишлетмиш апIуз даршлу сурсатдихьнаси янашмиш шула. Ухьу ипIру уьлин ва ишлетмиш апIурайи кьилан кьадарниин дурар гьаммишан мюгьталди шулу.
Чукча халкьдин хурагар ухьузра аьжайибдар вухьуз. Мисалназ, дурари миркк йивнайи йикк, нерпайин (гьюлин ху) хюл, учIвру кIаларикан гьязур гъапIу аш, гьяйванатарин айитI айи гьендемар итIуру ва гьяйванатдин ифи убхъуру. Дурарин хурагар шлихьан вушра ишлетмиш апIуз шулдар. Хъа вердиш дарди думу хурагар дадмиш гъапIу хайлин туристар зегьерлура гъахьи дюшюшар гизаф а. Хъа чукчйириз бязи чпин хурагар ву.
Аьдатнан дару ччвурар
Чукчйир инсанарикан хъял кайи рюгьярихъ, жинар айивалихъ хъугъра. Чпин диндин аьдатариинди дурари рюгьяриз кучIлар апIру рякъяр агури, баяриин шубарин ччвурар, хъа шубариин баярин ччвурар иливуру. Даршра, чукчйирин ччвурар сариндаризра ухшар дарудар гьисаб дапIна. Мисалназ бал’ин ва шур’ин думу наан гъахьнуш, гьадушван ччвур, вая табиаьтдин аьгьвалатдин ччвур иливури шулу. Арабир чукчйиригъ инсандин бедендин паярин ччвурар алидарра алахьуру.
Аьхиримжи вахтна жигьил чукчйири чпин веледариин урус ччвурар иливуз хъюгънашра, аьхю абйир-бабари худлариз жара ччвур кIури, дих апIуру.
Сабсана дарпиди гъитуз шулдар, му халкьдиз агьрар апIувал асуллагь хас дар. Мидланра гъайри, лап пис вая ужуз апIру гафар дурарин чIалнаъ затра адар. Хъа ухьуз саб жюрейинра гиран ктадапIру «уву сабдихънара вая сарихънара гъушур дарва» кIуру жюрейин гафар гъеерхьиш, чукчйири чпихъди думу гафар кIурайи кас писди улхурайивал гьисаб апIуру.
Ккахърайириз кюмек тувудар
Улихьна йисари чукчйири штукк ккахърайи касдиз саб жюрейинра, кюмек тувудайи. Думу аьдат халкьди уьбхюри имийи. Дурарин фикриинди, шид гьаму ва аьхиратдин гьатму дюн’яйиз вуйи рякъ ву, ва инсан штукк ккахъраш, рюгьяриз ва жинариз гьаци ккун гъабхьну. Думу касдиз кюмекназ гъафир рюгьяри хъюлакк дисуру. Чпин кIул’ина гъюру кьаза-бала ярхла апIури, чукчйири штукк ккахърайи инсан чан бедбахтвалиъ сарна-сарди гъитуйи.
ИкибаштIан, гъи думу аьдат тарихдиз гъубшну. Ва штукк ккахърур гъахьиш, жигьил чукчйири дугъаз кюмекнан хил гьачIабккуру.
Салам тувраш, ниъ хъапI
Хайлин вахтна сар-сариз дяряркъю таниш инсанар, дустар, багахьлуйир алахъган, ухьухь хабаъ тIаъру, салам туври хил гьачIабккуру. Хъа чукчйирин аьдатариинди, дурари сар-сарихъ ниар хъауз хъюгъру.
Чукчйирин ниъ гъюбан бажаранвал лап аьхюб ву. Ниарилантина дурари чпин ккунивал ва вафалувал улупуру. Бязи китабариъ дибикIнайиси, улихьдин вахтари дявйириъ чукчйириз майтарин кIурбарин ниърахъди, кечмиш гъахьир чпин вая душмнарин терефнан вакил вуш, аьгъю шули гъабхьну. Варибдихъ ниъ хъапIувалин бажаранвал дурари аьдати уьмриъра ишлетмиш апIура. Думу бажаранвали чукчйириз хайлин ляхнар улихь гъахуз кюмек тувра.
Чукоткайиъ гъийин деврин агьалйири чпин ата-бабйирин аьдатар гьеле-меле уьрхюри амдар. Цивилизацияйин хайирлували ва мумкинвалари чан бегьер тувра. ЦIийи насли цIийи къайдйириинди яшамиш хьуз дубгъура. Вари йишвариъси, му халкьдин кюгьне аьдатарра яваш-явашди тарихдиз гъягъюра.
