Гюльнара Мягьямедова

Советарин Союз чвевалин 15 республика сатIи духьну арайиз дуфнайи аьхю ва кьувватлу уьлке вуйи. Дидин агьалйирра, аьхю гьюлиъ айи балу-гъарси, сяргьятар адарди, ккун гъабхьи йишваз урхузра, лихузра гъягъюйи. Гьаддиз, жара миллетаринси, табасаран халкьдинра вакилар яшамиш шули адру йишв бажагьат ашул. Хъа гьяйифки, гъийин девриъ гизафдар уьлкйирин арайиъ айи сяргьятари ватандихъан хъадатIна.

 

Низами Уружевич Гюлев 1963-пи йисан Табасаран райондин Жахтигъ (гьамус ТинитI) гъулаъ бабакан гъахьну. ТинтIарин кьялан мектеб гъизилин медалиинди ккудубкIну, думу 1980-пи йисан Харьков шагьрин машинаринна рякъярин институтдик урхуз кучIвну. Автомобиларин транспорт ишлетмиш апIбан факультет уьру дипломдиинди ккудубкIну, жигьил пишекар 1985-пи йислан 1989-пи йисазкьан Харьковдин машинаринна рякъярин институтдиъ илимдин бицIину гъуллугъчиди лихури гъахьну. 1989-пи йисан гьаму вуздиъ аспирантурайик урхуз кучIвну ва, мидихъди сабси,1992-1993-пи йисари институтдиъ ассистентди лихури гъахьну. 1993-пи йисан Низами Гюлевди «Автомобиларин транспорт ишлетмиш апIуб; Шагьрарин ва промышленностдин центрарин транспортдин гъурулушар» темайиан хъуркьувалиинди кандидатвалин диссертация гъюбхну.
1994-пи йисхъан 2008-пи йисан августдин вазлизкьан ООО «Ореон Р.Лтд» фирмайин генеральный директорди гъилихну. 2008-пи йисан А.Н.Бекетовдин ччвурнахъ хъайи Харьковдин шагьрин мяишатдин милли университетдиъ доцентди лихуз хъюгъру.
2018-пи йисан Низами Гюлевди «Эргономика» (инсандин ва техникайин аьлакьйирин ляхнарикан вуйи илим) пишейиан техникайин илмарин докторвалин дережа гъадабгъбан диссертация гъюбхну. Думу транспортдин гъурулушарин ва логистикайин кафедрайин профессорди лихурди гъахьну.
Кьюдварждилан зиина илимдин ляхнарин (монографйир, урхбан пособйир, макьалйир) автор ву. Аьхиримжи йицIуд йисан Харьков шагьриъ дугъан яратмишаринра хьуб китаб чапдиан удучIвна: шиърарин гъварчар «Уж’валихьна рякъ» («Путь к добру») ва «Дустарин кьялаъ» («В кругу друзей»), «Ширван ва Эсмира» кIуру поэма, «Арсран портсигар» ччвур али детектив, ихтилатар «Операция «Рубин», «Жанаврин кьисас», «Мюгьюббатдин кьувват», «Рукьариъ абхънайи мюгьюббат», «Ппаздиз» хюрч» ва Дагъустандин тарихдикан вуйи «Дагъустан хилин гагьариъ» кIуру китаб.

Гьаму улихьнаси «Табасарандин нурар» газатдин редакцияйиз гизаф йисари Украинайиъ яшамиш шули гъахьи, хъа гьамус чан хизандихъди Мягьячгъалайиз кюч духьнайи ихь ватанагьли, техникайин илмарин доктор, профессор, шаир ва писатель Низами Гюлев хялижв гъахьнийи.
Редакцияйиъ Низами Гюлевдихъди маракьлу сюгьбат гъабхьнийич.

– Низами Уружевич, газат урхурайидар увухъди таниш апIбан бадали, уву наънан, шлиндарикан вуш, кидибт.

– Узу йирси Жахтигъ бабкан гъахьунзу. 1966-пи йисан жилар гъутIурччвган, гъуландариз шубуб километр манзилнаъ хулар апIуз Рижвникк ва ТинитI гъуларин арайиъ жилар тувнийи. Йирси хулар уьлдюхну, инсанари цIийи хулар дивнийи. Гьамус думу шубуб гъулаз ТинитI кIура. Ич адаш Гюлев Уруж 1907-пи йисан бабкан гъахьир ву. Думу райондин исполкомди ва колхоздин председателди, Хулюгъ ва ТинитI гъуларин советдин председателди ва жара гъуллугъариъ лихури гъахьнийи. Думу гизафдарин кIваин илмишул: сабурлу, инсанариз кюмек апIуз, хялар кьабул апIуз гьарган гьязур вуйи кас вуйи. Ич адашдиз райондин саки вари гъуларин вакилар гьарур жа-жаради аьгъяйи. Хизандиъ учу 5 байна 4 риш айча, чвйирик узу варитIан бицIинур вуза. Сабирира, Аьлдира гъизилин медалариз мектеб ккудубкIну, уьлкейин аьхю шагьрариъ заан образование гъадабгъну, ужудар гъуллугъариъ лихури гъахьну. Сабир ва Аьгьмед Дагъустан Республикайин образованиейин лайикьлу гъуллугъчйир ву, хъа Мягьямед – Урусатдин гъулан мяишатдин лайикьлу гъуллугъчи.
Заан хъуркьувалар ади мектеб ккудубкIу узу Москвайиз урхуз гъягъбанди гъахьнийза. Амма 1980-пи йисан Москвайиъ Олимпиада гъабхурайивал себеб вуди, урхуз гъюрударин кьадар сяргьятламиш гъапIнийи. Гьаддиз вуздик урхуз кучIвуз Харьковдиз гъушнийза. Урхуб ккудубкIну, узу лихурайи вахтна Советарин Союз ккадабхънийи. Гьаци вуйиган, илимдихьан ярхла духьну, жара ляхниъ учIвнийза.
2008-пи йисан илимдихьна кьяляхъ гъафунза ва швнуд-сад йисан Харьковдин А.Н.Бекетовдин ччвурнахъ хъайи шагьрин мяишатдин милли университетдиъ доцентди гъилихунза. Душваъ докторвалин диссертацияра гъюбхюнза.

– Гьамус хизандихъди Дагъу-стандиз, бабкан гъахьи ватандиз удучIвну дуфнава. Мушваъ яшайиш фициб вуйичв?

– Узу Москвайин автомобиларинна рякъярин гьюкуматдин техникайин университетдин Мягьячгъалайиъ айи филиалиъра, Дагъустандин гьюкуматдин аграрный университетдиъра лихураза. Эгер шагьрикан улхуруш, Мягьячгъала архитектура жигьатнаан гизаф къайдасуз гьялнаъ а. Хулар саб жюрейинра къайда адарди дивна, рякъярин гъулайваликан улхуруш, рякъюхъ хъутIукьну хулар тикмиш дапIна, бязи йишварихь дивнайи хулари инсанар яягъди гъягъру рякъярра кмиди ккуру дапIну хъяркьна.
Бязи кючйириъ машинар гъягъбан гьяракат ужуди тешкил дапIнадар. Инсанар ляхниз гъягъру, кьяляхъ гъюру вахтари рякъюъ машинарихьан гъягъюз даршули, сяътар шулу. Интеллектуальный транспортный гъурулуш ляхник кипра, амма гьеле натижйир рякъюрадар.

– Низами Уружевич, яв илимдин аьгъювалар, ляхнин тажруба, дизигнайи зегьметар, хъуркьувалар ихь шагьрарин рякьярин гьяракат ужуб къайдайиз хпаъ ишлетмиш апIуз мумкинвалар адарин?

– Улихьнаси Мягьячгъалайиъ айи Дуствалин хулариъ университетарин ректорар, шагьрин мэр ва администрацияйин вакилар айи конференция гъябгъюрайи вахтна доклад гъурхнийза. Докладдиъ узу гьамусяаьт Мягьячгъалайиъ лихурайи пассажирар гъахру маршрутдин машинар бязи кючйириъ зат ишлетмиш’вализ тувуз нубат алидар даруваликан гъапнийза. «Газель» машинар аьхю шагьрариъ пассажирар гъахуз ишлетмиш апIуб дюз дар. УчIву касдихьан гъулайди удучIвуз шулдар. «Газель» машинар бицIи кючйириъ ва гъулариз, багарихь хьайи шагьрариз инсанар гъахуз ужудар ву. Инсанар ляхниз гъягъру, кьяляхъ гъюру вахтназ шагьрарин кючйириъ аьхю, гизаф пассажирар уршру автобусар лазим ву. Дюз гъапиш, гьамус гьюкуматдин кюмекниинди шагьриъ яваш-явашди аьхю автобусарин кьадар артухъ шула. Мягьячгъалайиъ транспорт жигьатнаан арайиз дуфнайи аьгьвалат илимдин бинайиинди ахтармиш апIуб лазим ву. Харьковдиъ узу лихурайи вахтна студентар кючйириъ айи остановкйирихъна гьаъри, гьар остановкайихъ фуну вахтна швнур кас уч шулаш, аьгъю апIуз гъитуйча. Гьамци уч гъапIу улупбарин анализ гъабхури, пассажирарин маршрутар къайдайиз хуйи. Гьамушваъра гьадму тажруба ишлетмиш апIуз шулу.

– Дагъустандиъ гизаф аварйир шула. Гъубшу йисан мушваъ саки 1600 ДТП-йиъ 400-иинакьан инсанар гъийихну. Гьаму цирклиан машинар хъаърударин ва пассажирарин хатIасузвал уьбхбан бадали, яв фикриан, фицдар уьлчмйир кьабул дапIну ккунду?

– Гъийин девриъ гизафдари, машин хъапIуз аьгъячуз кIури, аьгъювалар адашра, машин хъапIуз ихтияр тувру документ масу гъадабгъури шулу. Инсандиз машин хъапIуз ихтияр тувайиз, дугъан пишекарвалин аьгъювалар дериндиан ахтармиш дапIну ккунду. Машин хъапIувалра пише ву. Фуну инсандихьан вушра, аьхю, гъагъ зигру ясана пассажирар гъахру машинар хъапIрур хьуз шлуб дар. Машин хъапIру инсандин гьадму чав апIурайи ляхнихъ юкIв хъади, техника либхбан, рас апIбан дугъаз аьгъювалар ади ккунду. Бязи инсанар кьаби яш хьайизкьан машиндин рулихъ дусдар. Дурариз, чпин хасиятназ дилигну, гьадму пише чпихьан апIуз даршлубра аьгъя. Хъа бязидар, сабдиканра фикир дарапIри, машиндин рулихъ дусру. Шагьрин айитI пассажирар гъахру транспортдихъ хасиятнан тюнт инсандихьан ляхин апIуз шулдар. Пассажирар гъахру кас саламатур вуди ккунду. Машинар хъаърударихъди сюгьбатар гъахури ккунду. Маршрутдиин машинар хъаъру касарин ляхин апIру вахтра, рягьятвал гъадабгъру вахтра тяйин дапIну ккунду. Мидланра савайи, инсандин яшнан вахтра гьисабназ гъадабгъуб лазим ву, фицики, саб яш гъабхьиган, жвувлан асиллу дарди, инсан яваш шулу. Хъа машин хъапIрур гьаммишан дикъатлуди, фикрихъ хъади ккунду, дугъаз вари терефар рякъюри ккунду.

– Яшарикан улухури имиди, пуз ккундузуз: статистикайин улупбариинди, варитIан гизаф аварйир 25-40 йисарин яшариъ айидари апIура.

– Хъа гизафси рякъярин гьяракатнаъ айидарра гьадрар ву. Гьелбетда, думу жигьилвалин нягьякьвалиан, фурсвалиан жвуван мумкинвалариз жвуву заан кьимат туврайивалиан шулайиб ву.

– Низами Уружевич, яв асас пишейилан савайи, уву яратмишарин рякъюъра айиваликан аьгъячуз.

– Узу, яратмишарин ляхнихъ хъюгъюрза дупну, бикIурайир дарза. Уьмриъ гьациб вахт алабхъиган, бикIураза. 2012-пи йисан Харьковдиъ чапдиан удубчIву «Дустарин кьялаъ» кIуру йиз китаб ихь абйир-абариз, дустариз ва багъри Дагъустандиз бахш дапIнайи шиърарин гъварч ву. Думу йиз адашдикан фикриъ гъузу аку гьиссарикан вуйи шиърилан ккебгъра. Гьацира китабдиъ дустар, багахьлуйир гюрюшмиш гъахьи вахтарин шиклар гизаф а. Мектебдиъ урхурайи вахтнара бикIури гъахьунза, дурар жюрбежюр серенжемар гъахруган, урхури шуйза, гизафдари чап апIубра ккун апIуйи. Гьяйифки, дурар, чапдиз тутрувди, гъудургну. Украинайиъ яшамиш шулайи ихь ватангьлийири: лезгйири, аварари, къумугъари, табасаранари – китабар адатIуз кюмек апIуйи. Гьаддиз, кюмек гъапIдариз чухсагъул мялум апIури, дурарин ччвурар китабарин сабпи машариъ тувназа.
Имбу китабарра жвуван багъри Дагъустандиз, республикайин тарихи йишвариз, Табасарандиз бахш дапIнайидар вуйиз. Инсандин 50 йистIан артухъ яшар гъахьиган, юкIв багъри ругарихьна зигуру. Язиъ яшамиш шули гизаф йисар гъахьнушра, Дагъустандиз кьяляхъ гъафиган, мушван аьгьвалатнахъди, айи шартIарихъди рягьятди вердиш гъахьунзу.

– Низами Уружевич, учухъди сюгьбат гъабхбаз чухсагъул. Табасарандин баяр илимдиъра, ляхниъра, лазим гъабхьиган Ватандин маракьар уьрхюри женгариъра дирбашдар ву. Уву наана гъушишра, жвуван мадар апIуз удукьру, кIубни кас вуйиб рябкъюрачуз. Дагъустан яв багъри хал ву, хъа багъри хулаъ цаларира кмиди кюмек апIуру, кIура. Гъит, яв уьмриъ хъана заан хъуркьувалар ишри!