Умгьанат Сулейманова
31-пи май вари дюн’яйиъ тембеку адарди гьапIру йигъси тяйин дапIна.
Тембекуйин тарих кюгьне заманйирианмина давам шула. Дидин макан Америка гьисаб апIуру. Тембеку ишлетмиш дарапIрайи уьлке адар. Ухьуз мялум вуйиганси, гьамусяаьт гьясил апIру ва масу тувру тембекуйин саб-швнуб жюре а, ва думу жюрйирин кьадар йигълан-йигъаз артухъ шула. Аьлимарин ахтармиш’валариан мялум шулайиганси, гьаригъан саб пачка папрус зигру касдин бедендиъ саб хайлин сюрмейин кьарар гъузру. Тембекуйин кумрак гизаф углероддин окись кади шулу. Думу ифдин гемоглобиндик кибикьну, карбоксигемоглобин арайиз гъюру. Натижайиъ бендендиз хайир кади ишлетмиш апIру кислороддин кьадар цIиб шулу. Пишекрари субут дапIнайиганси, саб пачка папрусар зигру касдин бедендиъ гьар йигъан 400 миллилитр чIуру газ уч шулу, гьаддиз папрус зигрударин мелзник, дюдерик, кIвантIарик рак хьпан мумкинвал аьхюб ву. Тембекуйин кумру дюдерин айитI пердйир хараб апIуру, натижайиъ бронхиальный астма, жигерарин хронический аьргъювал арайиз хуру.
Папрусиз иштагь айидар йигълан-йигъаз артухъ шула. Гьаддиз асас вуди кIван ва ифдин дамарарин уьзрарра артухъ шула. Инфаркт уьзур 40-45 йисаъ ади шлудар асас вуди папрус зигрудар, ички убхърудар ву. Папруси ифдин давлениейин уьзрар кайидарин бедендин гьял хъанара хараб апIуру. Думу ифдин табар пуч, гангрена ачмиш апIруб, варитIан гъагъи ва хажалатнан натижйир арайиз хруб ву. Тембекуйин кьатIарик 2-10 процент никотин кади шулу. Никотинди инсандин сагъламвализ аьхю зарар тувру. Тембекуйин кумрак аьлимари гьацира илкI, радиоактивный ва рак арайиз хру шей’ар кайиб субут апIура.
Духтрарин, аьлимарин ахтармиш’валариан мялум шулайиганси, папрус зигрудари кьялан гьисабниинди чпин аьдати уьмрин 22 йис зяя апIуру. Гьамусяаьт дюн’яйиъ папрус зигбан натижайиъ гьарсаб 16 дакьикьайиъ 1-2 кас кечмиш шула. Гьарсаб папруси инсандин уьмур 15 дакьикьайиинди жикъи апIура. Статистикайин улупбариинди, гьар йисан дюн’яйиъ папрус зигурайидарин арайиан 3 миллиондихьнакьан инсанар кечмиш шула. Урусатдиъ 35 – 70 йис яшнаъ ади кечмиш шлу жиларин арайиан 42 процент папрус зигрудар ву. Дупну ккундуки, Урусатдин жара регионариз гъилигиган, ихь республика тембеку гизаф ишлетмиш апIрударикан гьисаб шуладар.
Магьа саб гьамциб мисалра хураза. Дербент шагьриъ дуланмиш шулайи ихь ватанагьли Рамазан Гюлечевдин фунин рудраригъ чIуру аьмгъял арайиз дуфна. Дугъу кIура: «Узу 1986-пи йисан армияйиз гъушхъантина, 25 йисан думу зегьриман гъизигунза. Сад йигъаз саб пачка папрусарин гьубкIурдайиз, йигъан кьюб пачка чарасуз зигуйза. Хураг дирипIишра баладайзуз, папрус гъабхьихъанмина… Узу гъазанмиш гъапIубдин гьацI папрусиз гъябгъюйи. Йиз терефнаан варидариз тавакъу вуйиз папрусихьан ярхла хьуб. Гъи магьа 25 йисан гъизигу папруси жандихьан гъапIунзу. Кми-кмиди Ростовдиз онкоцентриз гъягъюри-гъюри аза. Сар касдизра хай вуйиб дар папрус. Аьхю пай жиларин аьмгълин уьзур папрусикан шула кIури, духтрари ктибтура. Ухьу фикир тувраш, папрусин пачкайин зиин дибикIну шулуки, папрус хатIа кайиб ву кIури», – гъапнийи Рамазанди.
Ав, гъи ихь аьлимари кIули гъуху ахтар-миш’валариан мялум шулайиганси, тембекуйин кумрак 4 агъзурилан зина ургру шей’ар гъидихъну, дурарикан сабдира инсандин беден сагъ апIуз кюмек туврадар. Сад йисан вари папрус зигрударикан атмосферайиз 700 тонна синильный кислота, 600 агъзур тонна аммиак кайи никотин, гьадму кьадар гъатгъу-беневш рангнан илкI, 550 агъзур тонна угарный газ гъябгъюру. Дидлан савайи, тембекуйин кумрак углероддин окись, бензпирен, мышьяк, сероводород, ацетилен, радиоктивный ва жара элементар ка. Саб жерге академикари къайд апIурайиганси, 13 процент шлу миокарддин инфаркт, гъурдларин, фунин, бронхйирин рак, кIванна гьендемарин уьзрар тембеку ишлетмиш апIбан натижайиъ арайиз гъюрайидар ву.
