«Табасарандин нурарин» 90-йисандин юбилейиз гьязур шули, газатдин улихь йисарин гъварч ккадабкурайирин уларикк 1984-пи йисан 18-пи августдиъ чапдиан удубчIву нумрайиъ тувнайи Гьюсейн Гьюсейновдин »Уьлин кьацI» (»Патефон» ччвур али повестдин сабпи кIул) макьала ккабхънийиз. Узуз аьгъюб, гьелелиг мициб ччвур али повесть чапдиан удубчIвнадар, гьаддиз эсерин кьисмат фициб гъабхьнуш суракь апIуз хъюгънийза… Гьаму гьяфтайин эвелиъ повестдин автор учв редакцияйиз гъафнийи.
Ич арайиъ гъабхьи сюгьбатнаан узуз мялум гъабхьиганси, Гьюсейн Гьюсейновдиз 1980-пи йисари повесть ккудубкIуз мюгьлет гъабхьундайи – думу гъулан мектебдиъ мялимди лихурайи, аьхю хизанра ликриин дапIну ккундийи. Йиз тIалаб тамам апIури, АхьтIарин кьялан мектебдин мялим Замир Нурялиевди повестдин гьякьнаан чахьан гьерхиган, Гьюсейн Гьюсейновди му эсерин зиин лихувал давам апIуз ният гъапIнийи. «Узу думуган газатдин машариъ туву кIуларра цIийикIултIан гъидикIунза ва повестра ккудубкIунза», – авторин му хабри узу кIваантIан шад гъапIнийзу.
Гьамусяаьт повестдин рукопись Дагъустандин гьюкуматдин китабханайиз тувна, ва гъюру йисан, авторин ният вуйиганси, Аьхю Гъалибвалин 80-йисандин юбилей хьайиз думу чапдиан удубчIвур кIури, миж киврухьа. Хъа газат урхрудар повестдин саб кIулихъди таниш апIурача.

Гюлягьмад Маллялиев

Гьюсейн Гьюсейнов

Рягъниккна

Колхоздин складдиан тувнайи жизби сурсат кьяняаьт апIуз Пери фукьан чалишмиш гъахьнушра, магьа дурарра хъатIарццну. Хъана Агъабеган инсафсуз, эдебсуз машнахьна гъягъюб дишагьлийин кIулиъ убшрадайи, анжагъ, фу чара дапIнура, бицIидар гашун аьжликкан ккадаъну ккунду. «Хупари, чвугариъ нахъваригъ руздин удрар дихъуру кIурайи, саспидари сеъкьан удар гъядапIну, кIур, нахъв гьибчри. Узура гьеле лигидиза, жара чара адар…». Гьамцдар фикрарикк ккахънайи Пери, наана гъягъюруш ва гьапIруш, мюгьтал духьну гъузнайи. Жараб адар, чвугаригъна гъягъюб алабхъура.
Гъирагъ гьадабхънайи гакIвлин тIавакI хьади, думу колхоздин чвугаригъна гъягъюру. Фу ккадабхьидихъа, хътакури-хътакури гьибчну, марцц дапIнайи нахъвдикан? Саб гъурд дяхнин удрар – шлин фун абцIуз хьибди дурарихьан? «Гъарзун ямажнак челемб-укIар казагну хьиди. Гьаму удрар думу укIаригъ гъидикьну, цIиин дурхьну, бицIидариз тувиза, фициб-вушра мани хураг шул чпиз», – гьамци фикир апIурайи дугъу, кючейиан зина гъюрайири.
ГьацIи чвуг нахъв гьибчну, гъюдюхю саб гъурд дяхнин удрар йирси шалин пIипIнягъ гъяхьну, Пери хулаз хътакурайи; батIриан ликар явашди уьчIюгъюри, думу ккитIитIикIбан бадали, цалариз, арчлариз хил йивури, гъярайи; саб лик дивну, тмунуб за апIайиз, цалихъ хъахъну, яваш шуйи. Кючейиъ илим-инсан рякъдайи: мичIли микIлахь жвилли мархьликкна хул’ан удучIврур фуж шул? Гьавйир мичIалди вушра, кюмгъриан кум гъябгъюрайи саб халкьан адайи. Фуж бахтавар шул му заманайиъ марцаригъ цIа гъяйир, цIиин йигьаг алир! ТIяаьм кайи мани хураг чав фила гъипIнуш, Перийин кIваълан дубшнайи. Мухан хюйин аьхиримжи карк уч дапIну, накь саб чIилли лаваш илипнийи, хъа мидихъди кьюр бицIирин гаш фунар арцIуз шулин? БицIидар фу туври уьрхюруш, мюгьтал духьнайи. Бурждира шилхьан ча кIуру? Вари аьжузвалиъ а.
Саб дупну Перийин ибарихъна таниш сес гъафи. Вагь! Му фу аьламат ву? Мициб ляхин хьуз мумкин дар аьхир. Му йиз патефондин сес ву. Наънан гъюра дидин сес? Магьа, Агъабеган хул’ан. Ибарихъна мяълийин сес ачухъди гъюз хъюгъю:
Фици мяъли дарапIза?
Гьюл абцIну бахтар азуз!
Му гафар гъийин аьгьвалатназ рихшантси ебхьуйи. Дердну ва зяифвали назук дапIнайи дишагьлийин юкIв му сесери парчйир апIурайи. Магьа субут шули халкьдин гафар. Фронтдиз кюмек вуди жямяаьтди уч гъапIу шей’арикан ужударстар Агъабегу чаз гъитру кIури, ухдитIан хабрар а, амма ачухъди пуз сарира жюрэт апIурадар. Тямягьну инсан наана хъаъруш лиг. Ай Аллагь, гьякь диван наанив хъа?
Хажалатнаан ишбу юкIв абцIнайи дишагьлийин ликар зяифвалиан гъидиржу, ва думу цалихъ дипнайи гъвандиина ис хьуз мажбур гъаши, сацIиб нефес хъадабгъуз кIури. «Патефон аьбкъин! – ибарихъ сес хъа Перийин. – Патефон! Гартарра хъади!» – уларихь Агъабеган рихшант кади аьлхъюрайи маш ебгура. Улихьди Гьясназна узуз мяълийир апIуйи диди, гьамус – Агъабегазна дугъан Бикеханумдиз. Дици дубхьну ккундар аьхир… Уларихьишв мучIу гъабшир, думу хайлин вахтна, учв наан аш, хабар дарди гъузру.
ГакIвлин ликриина лакI шули, кючейиъди гъюрайи кас мугъаз рякъюрадайи. Думу касди, дишагьлийихьна багахь духьну, дикъатлуди фагьум апIуру ва дишагьли амриан душнайиб гъавриъ ахъру.
– Я Пери, мушвахь гьаз деънава? Гъудужв, яв хулаз гъарах, – гьаму гафарин сеснахъди дишагьли гъаврихъна гъюру ва дугъаз артелин председатель Сяид рякъюру.
– Му шалин пIипIнагъ гъяйиб фу вуяв?
– Дяхнин удрар вуйиз. БицIидариз гашди ву. ГьацIи чвуг нахъв ккидибчунза гьамрар бадали. Агъабегахьна хъана миннат апIури гъягъюз гъабхьундарзухьан.
– Хъа патефон? Уву думу Агъабегаз дяхнихъ масу тувну, кIурайики, — тяжублуди гьерху Сяидди, кIулихъди Агъабеган хуларихьинди улупури. Дилан гьеле мяълийин сес гъюри имийи. Сяиддиз цIиб гиранна кади айи, чав ядигарди туву шейъ масу тувну кIури.
– Шли кIура? – улар тIаъру Перийи. – Фронтдиз тувунза думу, фронтдиз! Гьич гьамцдар ляхнар шулин, Сяид? Халкьди дяви гъабхура аьхир! – кьамкьариина кIул ис дапIну, думу агьи-агьи ишуз хъюгъру. Сяид гъавриъ ахъру, хъюлан зегьметну силбари чIичIрикьар апIруси чIюркьюру, Агъабеган алчагъваликан фикир апIури, кIул тIубччвуру.
– Мишан, Пери, гъудужв, гъач узухъди. Гьякь диван чан йишв’ин дийибгъиди, шаклу махьан. Артелин членариз кюмек вуди гьяжибугъда дубхна. Гьаддикан сацIиб увузра тувдихьа. Увура артелин член дарнахъа?
Саб пут гьяжибугъда! Перийиз му гъийин аьгьвалатнаъ кьиматсуз девлет вуйи. Сифте кьюб карк удар хлин рягъярихъ дярябгъну, саб йигьаг шурпа дубхьну, бицIидариз гьивру. Дурариин ашкарди жан илибшуру. Ваъ, хлин рягъярихъди тамшир апIуз хай шулдар, рягъниккна душну ккунду, сабишв’инди марцци хю гъярябгъиш ужи ву.
Рягъниккишв бумбушди вуйи. Фуж шулухъа рягъникк мициб аьжуз вахтна? Рябгъюз шлуб, айиб-адруб вари ухдитIан гъярябгъну, гъипIну. Март, апрель – ризкьнан кьит вахтар ву, иллагьки му дявдин аьжуз йисари.
Вахтар гъахьнийики! Кьюбиб рягъярра ккацIну, гьяятарра арцIуйи кьюр нежбри гужниинди заъру чувлари. Йирхьби генже ахлар сикин дарди, йигъди-йишвди лихури ашра, адмийир гьяфтайиинди ккилигури гъузуйи нубатназ. Зурба рягънин бина тIубччвури гъубзуйи: парариккан штун фонтан гатIабхьуйи, ахлариккан кIуруш – ицци ниъ хъайи мани, гъюдли, лизи хюйин фонтан. Гьей девлетар, берекетар! НашикIана учву? Аллагьу Тяаьлайи гьаз мициб зулум алапIнайкIан халкьдиин? Фу тахсир себеб гъабшнийкIан? Гъи саб гьюрбдин кIул гьяжибугъда хьади гъафунза кIури, шадвал апIурава.
Думу вахтари кьувватлу штарин ва сикин дарди чарх йивурайи ахларин гъугънахьан адмийин гаф, ибахъ чIигъ гъапIишра, ебхьурдайи. Гъи рягъникк сессузвали, кIваз сефилвал хру сакитвали агъавал апIурайи, му инсандин гюгьюлиз хуш дару сакитвал вуйи, дюн’яйиъ абхънайи аьжузвалин шагьидвал апIурайиб вуйи думу; бушди, мичIалди, лалди вуйи рягъ гъи эйси хътру харабалугъси рябкъюйи.
Рягънин марцарихъ дерчнайи жиндир ургмин тикйириз Перийи фагьум гъапIундайи ва, дурар сабан дупну ккиришвуз хъюгъиган, думу гучIбу гьилиркъну: рягъникк шлу шейтIнарикан ихтилатар дугъаз хайлин гъеерхьнийи.
– Бисмиллагьи ррягьмани ррягьим! Му фу гъабши?
Гъяргъяригъ кьюр бицIи бай, сар сарик карсну, гъидиржнайи; дурариин, кюкю адабшвнайиганси, бамбаг удубчIвнайи буфайкйир алийи, чIар алдабхьу йирси бачкIар улариин алахьнайи, гьаддиз аьгъю апIуз шулдайи: даахнайин дурар, дарш уягъди вуйин. Мурар Камална Жамал вуйи, аба-баб хъадру йитимар; хю рябгъюз гъафидар дайи дурар, ярхи йигъари рягъниккна гъюруриз ккилигури айидар вуйи, белки, рягъникк гъубжу лавшикан ккубкьруш, ясана ахлин гъирагъар хъжигуз мумкинвал шулуш ккилигури. Гьамциб мадар вуйи му йитимарин.
«…»
Камална Жамал гьюжатнаъ ахъру: шли ахлин гъирагъ хъижибгбанди вуш; гъурдар-бачIариина улдучIву бейнавйир, гьаз гъапиш ахлихъан хътабхьуз мумкин вуйи саб гъурд хю саризра тмунуриз ккадабхъуз гъитуз ккунди адайи.
– Фтин кIуллан кчIихурачва, жан баяр? – гьерхру Перийи. – Саризра гъитурдарза йиз ахлин гъирагъ хъжибгуз. Узу хъжибгуруза. Йиз бицIидаризра гашди вуйиз…
Баяр русвагь гъаши ва кур-пашманди марцаригъ убгурайи цIихъ деу.
Рягъниккна дуфну, гюмбе ккидрипди гъягърур улихьди шулдайи. Пагь, фукьан ицциб шулдаринхъа рягънин марцаригъ гъвандин шибариин, цIа кайи рюкъдин кIанакк гъубжу таза хюйин гюмбе! Рюкъдиккан ккудубчIвну имбу убцру гюмбейин ицци ниъру инсан бейгуш апIуйи. Гъи Перийин вари хю ктIибшишра, саб гюмбе шулдар. «Кьюб баклук илирчидиза, – кьаст апIуру Перийи, – гьязур цIара ка, магьа шабра, рягъникк кьилла бихъуру. Узу хямир ктIибшайиз, шибра абгиди. Хулаз хъуркьубси, бицIидарин хилариъ ивуз уьлин кьацI хьибди». Саб герендиъ хямир китIибшну, дугъу саб баклук илипуру. Гьамшвахь мугъан фагьум бицIи баяриина жалб шулу: ушвниккан цIаран шид гъябгъюрайи мурарин юкьби уларра шибриин, бугъ деебтури, убжурайи баклукиина диш дапIнайи; дурарин гъатху машар, хъютIюбкъбан гьяракатар апIурайи чIилли гарднар язухъ гъюру гьялнаъ ади рякъюйи. Дерднаан Перийин кIваълан ухьт алдабхьуру, мурариз кадарди гъухариан гьич уьлин кьацI гъябгъюринхъа? Саб баклук йитим баяриз пай дапIну, саб чав дипIну, шубубсана баклукар цIилгъян гъидиржну, хю айи гьюрбйириъ ивну, кIвак разивал кади, гъипIу баклукин ицци дад ушвниъ ва хуш манишин фуниъ гьисс апIури, дишагьли хулаз рякъюъ учIвру.
Хябяхъ шулайи. Хючарин яркврахъан хъибицурайи рякъди гъярайи Пери мучIу шайиз гъулаз хъуркьуз гьялакди вуйи. ГакIвлариз гъушу ТIагьириз Жинарин гъяриъ ярхлаан шлин-вуш гъаранту гъябкъну, кIуру ихтилатар дишагьлийиз кIваин шулу, дугъан кIваъ гучI абхъру. Ярхлаъ гъябкъю гъван, кьурч, рукуч – вари чIиви шей’арси гьугъужвуз хъюгъру. ГучIру улиъ чIюрх абхъур, кIуруганси, саб дупну ярквран мучIушнаан дишагьлийин улихьинди сар фуж-вуш удучIвуру.
– Дугъужв! – гъапи думу жвуву, гьачIабккну хил.
Пери гъаркI гъаши. Анжагъ, чан нафс ижми дапIну, гучI’вализ дилигди, рякъ гьадабтIнайириз фагьум гъапIу: кIару урхъарстар уларна кIару мужритIан рябкъдайи, ярхи чуха кьяшиди вуйи ва батIри алабцIнайи, ликариин урчар адахьнайи хахулар алийи. Хлиъ айи тюфенгин люле дугъу дишагьлийихьинди гьачIабккнайи.
– Уву фуж вува? Фу ккундувуз? ГьудучIв йиз улхьан, – кIуру Перийи. Жандиъ абхънайи гукIнишин дугъан сеснакнара кудубчIвурайи. – Гашди айи бицIидар ккилигуразуз…
– Яв бицIидариз гашди, хъа узуз дарин? Див кьял’ин алиб, гьудучIв гъирагъдиз.
Му тIарашчийин сес Перийиз танишубси гьугъубжву, амма фуж вуйин, наан гъяркънин – мидин гьякьна фикир апIуз дугъхьан шуладайи: гучI ва хъял гъибикьну, жандиъ убхьурайи, хъа гучIтIан хъял кьувватлуди удубчIвну.
– Аьйиб ибшри увусир жили жвуваз, дишагьлийихьан бицIидарин ризкь тадабгъру, – кIуру Перийи ва, жаргъну, тIарашчийин гъвалхъан гьутIурччвуру. Гъачагъ дугъан кьяляхъди хъергру: «Наана гьергрува йиз хиларигъян? Жан кIюгъялди вуш, дирч гьюрбйир, радд йихь мушвхьан», – дишагьлийихьан гьюрбйир дючIюгъюз хъюгъру. Пери дурарихъан ижмиди хъчIихуру: кьюр бицIирин ризкь, дурарин кьисмат айи думу гьюрбйириъ. Чан кьувватлу хлихъди ял дапIну, дезертири дишагьли рякъ’ина ккитIикIуру; мидиз дилигди, вари кьувват жалб дапIну, Пери тIарашчийиз уз шулу, дугъан машар чIяргъюру, кьацIар алахьуру, гьарай ипру: «Хъуркьай, гъуландар! Хъуркьай!» Гъуландариз му сес ебхьуб мумкин дайи: мурар гъулхьан хайлин ярхла вуйи. Гагь сар исикк, гагь сар зиин рякъюъ диргъури, мурар хайлин эллешмиш шулу. Гьелбетда, дишагьлийинна жилижвуван кьувват саб дайи.
– ХъудубтI, кач! Бугъмиш апIурузаву гьа, – тIарашчийи дишагьлийин мухриин кьамкь иливуру, хю адабхьурайи гьюрбйир тадагъуру ва, дурар хьади, гьергуз хъюгъру. ЦIаси гъедергну, Пери дугъахъ хъергру, амма, кIулик фу-вуш саб ижмиб кубкIну, шавли гъашиганси алдакуру, аьжайибди, иц кубчIвнайиганси, агьи-агьи апIури гъузру, мухур абцIну, сеснахъди ишуб удубчIвури, амма уларилан саб цIадал нивгъ алдадабхъри. Дишагьлийи кьастниинди кIул за апIуру ва чаз айибкьан ижми сесниинди гьарай апIуру:
– Я Аллагь, агъуна закарат ибшривуз думу уьлин кьацI! Узуз уву аьгъю гъахьунзуз, Муртуз. Тму дюн’яйиъра фаракьатди гъитидарзаву, дюдниан уьчIюбгъидизаяв думу ризкь. Я Рабби, яв веледар, ризкьнахъ мягьрум духьну, йихрияв!
Муртуз кIурур рякъхьан хайлин ярхла духьнайи, хъа дишагьлийин гьарайнахъ дийигъуру. «Дугъаз узу аьгъю гъахьну. Думу чIивиди гъитуз хай шулдар». Чапхунчи кьяляхъ хътакуру. МучIушнаъ дугъан гъаранту дябкъну, Пери за шулу, хъюл’ан цIа рибчурайи улар душмниз уз дапIну, чахьинди гьачIабккнайи тюфенгиз мухур ккибисуру:
– Йив, нянатлу ху! Йив! Душмнихьан гьергунва, дишагьлийиз гуж рубкьуру яв. УлтIубхь думу аьйибнан бачукI, ма гьаму лакач хъабхь, гучIбях! – дишагьлийи чан гардандихъ хъабхънайи йирси шал алчагърин машнаъ йивуру.
– ХъудубтI, хуйин риш, ху! – чахмахариз зигнайи гъуша люле дишагьлийин мухриз уз апIуру.
Уьмрин аьхир гъафиб гьисс гъапIу Перийи улар уьлчIюкьюру. Саб дупну дугъан уларихьан цIа гьеребчу, варж кьюркьлин цIа сатIиди гъивубсиб гъагърам кубкIну, ибар биши гъаши, мухриан юкIв адабхъубсиб гьисснаккди дишагьли ккитIикIу ва амриан гъуш.