Гюльнара Мягьямедова
Январин вазли къайд апIру йигъарин арайиъ гафарин мяна баян апIру (толковый) словарин йигъра а. 1751-пи йисан дюн’яйиъ сабпи «Илмарин, искусствйирин ва сяняаьткарвалин энциклопедияйин ясана гафарин мяна баян апIру словарин» сабпи том чапдиан удубчIвнийи. Думу китабдиъ айи гафар уч гъапIдар французар Дени Дидро ва Жан Лерон Д’Аламбер вуйи. Хъа дидин кьяляхъ 30 йисандин арайиъ энциклопедияйин 35 том удучIвнийи. Энциклопедия уч апIбан ляхниъ гьадму аьсрин мярифатдин варитIан машгьур вакилар – Вольтер, Руссо, Монтескье, Гельвеций ва жарадар иштирак гъахьнийи.
Тарихдин китабари туврайи мялуматариинди, варитIан сабпи энциклопедйир кюгьне Египетдиъ (ихь эрайиз улихьна вуйи 2 агъзурпи йисан) адагъну. Хъа деврин тIалабариз жаваб туврударсдар энциклопедйир 18-пи аьсриътIан чапдиан удучIвундар.
Гафарин мяна баян апIру урус чIалниинди вуйи словариин ляхин 1783-пи йисан ккебгъну ва 11 йисан давам гъабхьну. Йирхьуб пайнакан ибарат вуйи Урусатдин Академияйин словарь урус чIалнан сабпи словарь ву, дидиъ 43 357 гаф а.
Къайд апIуб лазим вуки, чIалнаъ айи вари гафар чIалнан аьлимдизра, фукьан ужуди чIал аьгъю касдизра аьгъдар. Хъа ухьуз аьгъю гафарин кьадар яркьу апIбан бадали, словарь лазим ву.
Гъийин девриъ, гъулариъ милли чIалариинди улхру касар кам хьувалихъди, аьхю кьадар айи халкьарин чIалари бицIи чIалар ккаърайи девриъ, мектебариъ бабан чIалнан дарсар хъяркьрайи вахтна, бицIи чIаларин словарар ухьуз чарасуз лазим ву.
Табасаран чIалниинди вуйи сабпи словарь 1957-пи йисан чапдиан удубчIвну. «Школйириз урус чIалнанна табасаран чIалнан словарь» китабдин автор 1950-пи йисари ДАССР-ин мярифатнан министерствойин багахь хьайи Дагъучпедгиздин редакторди лихури гъахьи Гьяжи-Агъа Гьяжиев гъахьну.
Сабпи словарин кьяляхъ табасаран чIалниинди хъана словарар чапдиан адаъну. Думу словарар ихь машгьур аьлимар Бейдуллагь Ханмягьямедовдин, Ким Шалбузовдин, Вели Загьировдин, А.Н. Генкойин авторваликкди адатIнайидар ву. Словарариъ 10 агъзурилан 25 агъзуриинакьан гафар а.
Интернетдин онлайн-тукандиъ урус чIалнанна табасаран чIалнан словарь а. «Табасаран словарь» пулсузди жвуван телефондиъ ибтуз шулу. Словарь ишлетмиш апIузра рягьятди ву: урус чIалнан гаф гъибикIиган, думу табасаран чIалниинди фици шулуш, удубчIвура. Йиз фикриинди, чIалнан гизаф гафарин гъавриъ адру жигьилариз думу гизаф ужуб словарь ву.
Улихьна йигъари газатдин редакцияйиъ РАН-дин ДНЦ-йин ИЯЛИ-йин лексикологияйин ва лексикографияйин отделин илимдин гъуллугъчи Шарафудин Дашдемировдихъди табасаран чIалниинди вуйи словарарин гьякьнаан сюгьбат гъубхнийча. Думу сюгьбат исихъ туврача.
– Вари словарар кьюб йишваз пай апIуз шулу: энциклопедияйин словарар ва чIалнан словарар. Мяна ачухъ апIру словарь – толковый словарь – чIалнан словарарик кабхъра. Кьандиз дагъустан чIаларин мяна баян апIру словарь адар. Анжагъ 2012-пи йисан лезгйирин аьлим Аьгьмадулла Гюлмягьямадовди лезги чIалнан мяна баян апIру словарь дюзмиш дапIну, Урусатдин Федерацияйин илмарин Академияйиъ чапдиан адабгъну. Дидин дахилнаъ 25 агъзур лезги чIалнан гафарин мяна чпин чIалнан гафариинди ачухъ дапIна. Мяна ачухъ апIру словарь гьязур апIувал лап гъагъи, читин ляхин ву. Дидин улихь жара чIалназ перевод дапIнайи, орфографияйин словарар духьну ккунду. Табасаран чIалнан орфографияйин словарин бина ккебгъур, зиихъ уву дупнайиси, Гьяжи-Агъа Нурович Гьяжиев ву. Дугъан кьяляхъ Бейдуллагь Ханмягьямедовди, Ким Шалбузовди словарар дюзмиш апIбиин хайлин зегьмет гъизигну. Гьамусяаьт ихь чIалнаъ ужуди лихурайи лексиколог ва лексикограф профессор, филилогияйин илмарин доктор Велибег Загьиров ву.
Урусатдин илмарин Академияйиз дахил шулайи ДФИЦ-дин ИЯЛИ-йиъ Дагъустандин чIаларин словарар дюзмиш апIура. 1990-пи йисари Ким Шалбузовди ва Бейдуллагь Ханмягьямедовди хъюгъну ккудубкIуз даршули, имбу ва гьарубдиин 4-5 йисандин арайиъ узура дилихну, 40 агъзуриинакьан гафар айи урус чIалнанна табасаран чIалнан таржума апIбан словарь ва табасаран чIалнан вари гафар дюзди дикIбан ва дюзди ушвниан адаъбан къайдйир улупурайи 50 агъзуриина гаф айи табасаран чIалнан орфографияйин словарь чап апIуз гьязурди а. Словарар ИЯЛИ-йин ученый советдиъ гьял дапIну, заан кьиматра дивну, чап апIуз теклиф дивна. Амма словарар чапдиан деетуз дакьатар адарди гъузна.
Цифровой технологйирихъди, ихь уьмрин, культурайин, экономикайин дигиш’валихъди, мусурман диндихъди аьлакьалу вуди, чIалназ саб хайлин цIийи гафар ва терминар дуфна. Гьадму гафарра урус чIалнанна табасран чIалнан словарариъ тIаъна. Дурар фици дюзди дидикIну ккундуш улупурайи орфографияйин словарра гьязурди а», – къайд гъапIнийи ич сюгьбатнаъ Шарафудин Дашдемировди.
Дупну ккундуки, словарар чапдиан адауз хайлин пулин дакьатар лазим ву. Дицисдар пулар ихь аьлимариз адрувализ дилигну, словарар гьелелиг чапдиан удучIвнадар. ЧIалнахъан юкIв убгурайи меценатарикан гьаму месэлайихьинди машди илтIикIувал ккун апIурача. Гьаму кьадар ихь халкьдиз лазим вуйи словарар вахтниинди удучIвбаз учву кюмек шул кIури, умуд киврача.
