Гюльнара Мягьямедова

Мягьячгъалайиъ саб тукандин гьацIкьялаъ табасаран халачи ккатIабцну ккипнайи. Узу халачийик лик кудрубкIруганси ликар диври, узуз лазим вуйи мутмуйихьна хил гьачIабккнийза. «Халачийиин ликар дивуз хай шулу, гъирагъдианси мягъянай», – гъапнийи туканчи шуру. Хъа дугъу гьаци гъапнушра, кючейиан ликариин алахьрударра алди дуфнайи узхьан халачийиин ликар дивуз шулинхъа? Узуз табасаран дишагьлийири халачийихъ зигру зегьмет бицIи вахтнахъанмина дябкъназуз, гьаддиз, тукандиъси, жара йишвахьра ликариин алахьрудар илмиди, халачийиин ликар дивуз шулдарзухьан. Думу ихь халкьдин сяняаьткарвализ апIурайи гьюрмат вуйиз.

 

1990-пи йисари 15 агъзурилан зиина дишагьлийир халачйир урхбиин машгъул духьнайи. Кьибла Дагъустандиъ йисандин арайиъ 40-50 агъзур квадратдин метр халачйир урхуйи. Халачи убхури, дишагьлийири хизандин бюджетдик лайикьлу пай кивуйи.
Аьлимарин улупбариинди, халачйирин искусствойин 6 агъзуртIан артухъ йис вахт ву. Табасарандиъ хилариинди гъурху бархлар, кут айи халачйир, кюмсар, гьалвар адру хизан адар. Табасаран халачйирин утканваликан, мюгькамваликан гизаф дибикIна. Вушра, Советарин деврихъди халачйирин ва машгьур халачачйирин девирра гъубшну. Гьамус гъулариъра кмиди халачи убхуз ккунидар, дуркьаригъ халачи гъяйидар лап цIибтIан имдар. Ихь халкьдин сяняаьткарвал гьамциб гьялнахъна гъюбан себеб фициб вуш чан фикир ачухъ апIуб ккун апIури, узу Дагъустандин Огни шагьриъ яшамиш шулайи Мильянат ТIагьировайихьна илтIикIнийза.

Мильянат учв Жулли гъулаъ Муслим ва Лавият Къурбановарин аьхю хизандиъ бабакан гъахьну. Думу, мектебдин кьяляхъ Избербаш шагьрин педучилищейин шиклар зигру мялимар гьязур апIру отделение ккудубкIну, Жвул’арин кьялан мектебдиъ, хъа жилириз гъягъбан кьяляхъ Кюрягъ гъулан кьялан мектебдиъра лихури гъахьну. Табасаран дишагьлийик фукьан ужуб кесп кашра, дугъан хулан ухшар халачи гъяйи дуркьар вуйи. Мильянатдин гафарииндира, дугъан хулаъ саки гьарган кьюдар дуркьар ади шуйи.
Чан уьмрин юлдшихъди Мильянатди 6 велед – 2 бай ва 4 – риш тербияламиш гъапIну. Аьхюну бали хусуси метлеб айи дявдин операция гъябгъюрайи йишваъ гъуллугъ апIура. Шубарра чпин кIваз хуш вуйи кеспариин машгъул ву.

«Халачйирин устадвал узу, вари ихь табасаран шубариси, дадайихъан гъудубгънийза. Ич дада Халгъарин халачйирин фабрикайин Жвул’арин цехдиъ лихури гъахьнийи. Дадайи жара дишагьлийирихъди уртахъди экспортдиз уткан халачйир урхуйи. Учу, шубари, бицIи вахтнахъанмина дадайиз халачи убхуз кюмек апIури шуйча. Жвуван хизан ккебгъиган, узу фабрикайиз ваъ, хъа заказназ халачйир урхури шуйза», – ктибтура Мильянат ТIагьирова.

Узу саб ражари гъуллугъ ади Мильянатдихьна гъушнийза. Дугъан хулаъ Имам Шамилин шикил айи аьхю халачи кебхнайи. Халачи муштарийиз пулихъ масу тувуз дубхнайиб вуйи. Думу халачийин утканвал гъира уларихь хьмийиз. Хъа дуркьаригъ заказназ убхурайи жара халачи гъяйи. Мильянатдин хиларик гъизилин ляхин кайиб гьадмуган гъябкънийзуз.

«Дербент шагьрин 2000 йисандин юбилей къайд апIайиз улихьна, сад йисандин ва юкьуб вазлин арайиъ 4 метр яркьушин ва 6 метртIан артухъ ярхишин айи халачи убхуз хъюгънийча. Халачийиъ айидар аьдати табасаран накьишар дайи. Думу урус художникди гъизигу шиклин бинайиинди гугариз адабгънайи чешне вуйи. Миржир дишагьлийи гьадму халачи гъубхнийча. Чешнейиъ айиси халачи убхуз, рангар хъпалгуз читинди вуйи. Дубхну ккудубкIбан кьяляхъ думу халачи Дагъустандин гьарсаб выставкайин экспонат гъабхьнийи», – давам гъапIнийи йиз сюгьбатчийи.
Гьяйифки, халачачйирин зегьмет кьиматсуз гъабхьну, амма табасаран халачйирин кьимат гъира заануб ву. Аьхю табасаран халачи девлетлу касарихьантIан масу гъадабгъузра шулдар.
Улихьна йисари риш швуваз тувруган, шурахъ хъапIуз дадайи ва чан шуру ужуб, экспортдиз хътапIуз ухшар айи халачи убхуйи. Хъа гьамус гизаф табасаран шубар ихь тарихи аьдатарихьанра ярхла гъахьну.

Дурариз, чпихъ хъапIрайи халачи гъадабгъуб вушра, хилариинди гъубхуб вушра, тафавутвал имдар. Халачийик гугар китIуз аьгъю табасаран шубарра лап цIиб гъахьну. Дурарихьан халачи ужудар хьайин мурсларикан, дарш синтетикайикан дубхнайиб вуш, рангар лазим вуйиси хъабалгнаш, гъирагъ дишди дубхнаш, аьгъю апIуз шулдар.
«Узу жигьилди имиди, Аллагьдиз ккарагури дюъйир апIурайи риш кайи шиклиан халачи гъубхнийза. Думу узу гъурху халачйирикан варитIан кьабулди вузуз. Халачйирилан савайи узу заказназ рибдихьди гъирин гъюдрачар, жвилли гьибар карчри, жюрбежюр шиклар урхури гъахьунза. Гьамус халачйир урхбакан айи гъазанжра цIибди ву, гьаддиз халачйир урхури имдарза. Хъа ляхин кайи хиларихьан сикинди гъузуз шулдар», – кIура Мильянат ТIагьировайи.

Табасаран иччи халачийин саб квадратдин метр убхуз кьялан гьисаб 50 агъзур манат тувру. Саб квадратдин метр халачи сар дишагьлийи фукьан вахтна убхуруш, пуз читинди ву. Узуз айи аьгъювалариинди, эгер йигъандин арайиъ миржиб сяаьтнаътIан халачийихъ дусурдарш, саб квадратдин метр халачи убхури, кьюб вазтIан артухъ шулу. 50 агъзур манат кьюб вазна гьацIаз пай гъапIган, вазлин маважиб 20 агъзур манат гьисаб шулу. Ихь девриъ думу кьадар маважиб лап цIиб ву.
Халачи убхурайи ихь дишагьлийин хилар гъяркъиган, инсан гьяйран шулу: тIарамди ва лап утIукьну дизигнайи симсиб ккиришрин мурслар гаркIлихьди са-сабди гъадагъури, уткан мукьамсиб сесра хъади гугар алахьури, мягьмарсиб маш али уьмарат арайиз хру табасаран дишагьлийин гъизилин хилариин мюгьтал дархьиди гъузуз шулин?! Гьяйиф, думу сяняаьткарвал ихь уьмриан яваш-явашди тарихдиз гъябгъюра.