Зубайдат Шябанова

Татарар Урусатдиъ аьхю халкьарикан саб ву. Му халкьдин вакилар, Татарстан республикайиъси, саки вари Урусатдин, СНГ-йин ва дюн’яйин гизаф уьлкйириъ яшамиш шула. Дурар яркьуди тарагъувал тарихи гьядисйирихъди аьлакьалу ву. Улихьдин аьсрариъ ислам дин Урусатдиъ асас динарин гьисабнак кабхъайиз (XVI–XVIII асрариъ) татарар гужназ хачпересарин диндиз илтIикIуз хъюгънийи. Гьадмуган дурарин халкьдин вакилар жюрбежюр йишвариз гьергуз мажбур гъахьну. 2010-пи йисандин переписдиинди, вари дюн’яйиъ 7 миллиондихьна татарар а. Дурарикан 5,5 миллион Урусатдиъ яшамиш шула.

Тарих

Татарарин ата-бабйир жюрбежюр танфйирихъди сатIиди кючери къайдайин яшайиш хъапIри гъахьидар ву. Дурарин халкь арайиз гъюбан гьякьнаан швнуб-саб нагъил а. ВаритIан кьатI’и далилариъ улупурайиганси, VII аьсриъ Кьялан Поволжьейиъ тюркари Волжский Булгария кIуру гьюкумат арайиз гъабхну. Думу XIII аьсриъ, Золотая Ордайи Поволжье бисайиз, мюгькамди артмиш шули гъабхьну. Дявдин чюлиъ думуган мангулар гъалиб гъахьнушра, кьанди, мангуларинна татарарин гъидикьу хизанариъ анжагъ татарарин аьдатар ва культура гъубзну. Урусатдиъ 200 йисандин арайиъ татарар хачпересарин дин хъапIуз жалб апIури гъахьну. Хачпересарин дин кьабул гъапIу девлетлу хизанар гьюкмин кIулиъ айидари чпиз лап багахь апIури гъахьнийи. Гьаци, Урусатдин паччагьлугъдиъ Годуновариз, Юсуповариз, Державинариз ва хайлин жарадариз дворянарин дережа ва ужуб яшайишдиз мумкинвалар тувну. Жара дин кьабул дарапIрайидарин девлет тадабгъури гъахьну. Му аьгьвалатну татарар яракьлу женгназ за хьуз мажбур апIуйи, дурар гьюкмариз аьксиди удучIвуйи. XVIII аьсриъ Екатерина Кьюрпири мусурмнариз ислам дин хъапIуз ва мистар тикмиш апIуз ихтияр тувну.
1920-пи йисан Татарский Автономный Советарин Социалист Республика арайиз гъабхну. Ватандин Аьхю дявдиъ му халкьдин вакилар вари фронтарин женгариъ иштирак гъахьну.

ЧIал ва дин

Улихьди татарари рунйир, аьраб гьярфар ишлетмиш апIуйи. 1920-пи йисан аьраб гьярфар латиницайихъди, хъа 10 йислан латиница кириллицайихъди гьюдюхну. Татарарин алфавитдиъ урус гьярфарилан гъайри, чпин хусуси йирхьубсан гьярф а. Дурар ачухъ дару «җ», «ң», «һ» ва ачухъ «ә», «ө», «ү» гьярфар ву.
Булгарариз ислам диндикан X аьсриъ имиди мялум гъабхьну, ва думу чпин гьюкуматдин динси кьабул гъапIну. Гьамусяаьт Татарстан республикайиъ асас динар кьюб а. Дурар ислам ва хачперес динар ву. Мушваъ 1300 мист ва 300 килиса дивна. XXI аьсриъ татар халкьдин уьмуми кьадарнакан 90% вакилари ислам дин хъапIра.

Яшайиш

Татарарин кюлфетдиъ хизандин кIул аба ву. Хизанариъ бицIидариз касибаризна гъагъи аьгьвалатнаъ ахъдариз кюмек, хъа аьхюдариз гьюрмат апIуз улупура. Шубар бицIи яшарианмина хулан ляхнар апIуз вердиш ва гележегдиъ швуваз хъауз гьязур апIура. Дишагьлийир хулан ляхнарилан ва мал-къарайиз лигбалан гъайри, халачи убхбиин, кабчбиин ва атIнар урхбиин машгъул вуйи. Хъа малин вая чарвайин гъидикь тартиб апIуз аьгъдру татар нежбер гьичра алахъуб мумкин дайи. Гъидкьар тартиб дапIну, дурарикан алатар, ургмар, ликариин алахьрудар дирхуб татарарин асас сяняаьткарвал вуди гъабхьну.
Татарари яшамиш шлу хал гакIвлинуб дивуйи. Аьхю хамхрарин цаларин хулар айтIан чарчнахьди кьюб йишваз жара апIуйи. Саб пайнаъ пич дивну, хурагар гьязур апIуйи, тмунушваъ хялар кьабул апIуйи, дурариз хураг гьивуйи ва жюрбежюр ляхнариин машгъул шуйи. Гьарсаб татар хизандиъ гъира кьюб аьдат уьбхюра. Сабпиб, хулан саб цалик Кьур’андиан вуйи цIарар кайи кагъаз кебхнади ккунду. Кьюбпиб, хулаъ жигьиз ва цIийи мутмйир ивуз уьру вая чру рангарин сундхар шулу.

Аьдатар

Хялар кьабул апIуз аьгъювалин аьдат му халкьди гъира уьбхюра. Хулаз гъафи хялижвуван улихь машквран гъюдрач ккипру ва дугъаз варитIан ицци хурагар гьивру.
Азияйихъди жанлуди ариш-вериш гъабхури, татарариз лап улихьна йисарихъанмина чайракан аьгъю гъабхьну. Гъи думу татарарин варитIан машгьур милли хурагси гьисабнаъ а. Татарари чай гъабариъ убзру. Чай, убхъайиз, мичIал гъабхьиш, хялижвуван улихь убцру чай айи жара гъаб дивру. МичIал гъабхьи чай убхъури аьдат дар.
Сумчир ва нюкягь апIбаъра татарарин чпин хусуси, аьсрарианмина уьрхюрайи аьдатар а. Бализ швушв абйир-бабари агури гъахьну. Швуваз гъахурайи шураз чан жилир анжагъ цIийи хулаз гъафигантIан рякъюрдайи. Швуваз гъахру гьарсар шураз бирхуз ва кабчуз аьгъяйи. Нюкягь апIбан кьяляхъ швушву чан жилирин кьяляхъ хъайи вари аьхю хизандиз йикк гъяйи бицIи хинкIар дапIну ккундийи. Эгер хинкI тIубланиан адабгъуз шулуш, духнайи цIийи швушв ужур кейваниси гьисаб апIуйи.
Машкврарикан улхуруш, дурар кьюб жюрейиндариз пай шула: диндиндар ва халкьдиндар. Диндин машкврар Ураза ва Къурбан, хъа халкьдиндар – хьадукра гъабхру Сабантуй, вая Дурцин машквар, кьюрдун Каз-өмәсе, вая Гъазран зикв ву.

Машгьур касар

Татарарин халкьдин арайиан хайлин машгьур писателар ва шаирар удучIвну. Мисалназ, шаир Аьбдулла Тукай чан 26 йисандин уьмриъ йицIбариинди томарин шиърарин китабар чап апIуз, бицIидариз вуйи китабар арайиз хуз ва фольклор дериндиан ахтармиш апIуз хъуркьну. Гьацира Каюм Насырийин, Муса Жалилин ччвурар кIваин дарапIди гъитуз шулдар. Татарарин гьамусдин деврин машгьур инсанарин арайиъ Алсу, Марат Башаров, Алина Кабаева, Ринат Дасаев, Марат Сафин ва хайлин жарадар а.