Шюшеханум Керимова
Багъри чIал… Бабан чIал… Фукьан манидар вуш му гафар!!! Аьхиримжи йисари ихь милли чIаларин гьял йигълан-йигъаз пис шула. Советарин вахтари ихь чIаларин гьял ужуб вуйи: аргъаж шули айи баяр-шубарин хиларигъ телефнар гъядайи, дурар, чпин абйир-бабарихъан дуланажагъдиъ алахьру ляхнар дургъури, чпин аьгъювалариз фикир туври, мектебдин кьяляхъ фициб вушра кесп ктабгъуз гьялак шуйи.
Телевизоризра сяътариинди лигрудар я аьхюдаригъ, я бицIидаригъ гъядайи. Думу вахтна телевизорин передачйириъ герек даруб улупуз ихтиярра адайи. Яшайишдиъ, гъийин рягьят шартIар адру думу вахт, гьаму вахтнак дилигну, бицIидариз тербия тувуз, зегьмет зигуз улупуз, ужубна харжиб жара апIуз дубгъуз лап ужуб вахт вуйи.
Дупну ккундуки, гьарсаб хизандиъра газатар-журналарихьна, китабарихьна вуйи рафтарра жарадар вуйи, гьар хизандиъ багъри чIалнахьна вуйи гьюрматра айи.
Чпиз ебхьурайи бабан чIал вари баяр-шубаризра ужуди аьгъяйи, дурари газатар, журналар, китабар урхури шуйи.
«Китабар урхру замана дар, гьаз ву дурар дурхну», – кIурударра гъийин девриъ цIиб адар. Хъа телефнариъ тамашйирихъдина герек дарубдихъди вахт давди гьапIайиз, жвуваз аьгъю чIалариинди вуйи китабар хлиз гъадагъиш, шлиз зарар хьибди?
«Ихь чIалниинди вуйи литературайин гъаври хьуз читинди ву, газатарин, журналарин гъаврира хьуз шулдар», – кIурудар, чпи фукIа дурухрайиб, багъри чIалнахьна гъайгъусузди илтIикIурайиб жин апIурайидар вуйибси гьибгъразуз. Ккун гъабхьиш, гафар апIуз аьгъю инсандихьан багъри чIалниинди урхуз ва бикIуз аьгъю апIуз шулу.
Улихь вахтари мялимарин чпин баяр-шубари мектебариъ ужуди урхури гъахьну. Дурариз фици абйир-бабари журналар-китабарихъди вахт гьапIри гъахьнуш, чпин ляхниъ хъуркьувалар хьпан бадали, фициб зегьмет зигури гъахьнуш рябкъюйи. Гьаму вахтна бязи мялимарира юкIв хъади бицIидарихъди ляхин апIурадар гъапишра, узу гъалатI даршлуб аьгъязуз.
«БицIидариз телефнартIан фукIа ккунди имдар», – кIуруган, БицIи яшнан баяр-шубарин хилариъ дурар гьаз иврачва?», суал арайиз гъюра…
Аьхиримжи вахтна ихь республикайиъ айи вари чIалар гъагъи гьялнаъ айиб жин апIуз шули имдар. Дурарин гьялнакан кIури, жюрбежюр мяракйир, серенжемар тешкил апIура, тахсиркрар агура, хъа чIалар фици дюрхну ккундуш, аьгъдрур айинхъа?
Ихь республикайиъ террорихъди жанлуди женг гъабхру вахтна, Дербент шагьриъ кIули гъягъру гизаф серенжемариъ иштирак шули гъахьунза. Думуган узу «Табасарандин нурар» газатдиъ лихури айза. Хъа саб серенжемдиъ гъеерхьу гафар гъира гьархрадарзуз.
Гьарсаб райондиан дуфну айи АТК-йин пишекрари чпи гъабхурайи ляхникан ктибтурайи. КIваин илмийиз, саб фунуб-вуш аварарин райондиан вуйи сар пишекри гъапи гафар: «Учу вижнасузди ляхин гъабхру вахтна, урус чIалниинди «для галочки» кIури шулу, натижйир ужудар дайи. Гьамус жараси ляхин кIули гъабхурача, натижйирра ужудар ву».
«Ихь гъулариъ яшамиш шулайи баяр-шубаризра ихь чIал гьархра», – кIуру гафар ухьуз дерерхьри адархьуз. Хъа дурарихъди урус чIал апIурайи абйир-бабариз, аьхю абйириз, бабариз гьаци ужуди урус чIал аьгъяйин? БицIидари урус чIалниинди гафар апIурашра, дурариз ихь чIалниинди жаваб тувуз шулдарин?
Саризра гиран ктапIуз ккундарзуз, хъа гизафси, гьязур дархьиди апIурайи серенжемарин, конкурсарин натижйир фицдар хьиди? Дербент шагьриъра бязи вахтари «Закур гьамциб серенжем шула, гъюз шулнухьан?» – кIури шулу. Хъа вахт ккимиди пуз шулдарин?
Аьхиримжи йисарин серенжемаринна мяракйирин асасуб – шиклар йивну, дурар сетариъ ирчуб дубхьна. Шлиз герек вуйкIан му ккудудукIру гьякь-гьисабар? Ихь бахтнаан, духтрари, швнур сагъ гъапIнуш, швнуриз руб гъивнуш, швнуриз дарман тувнуш, сетариъ бикIурадар.
Ужуб дарс кивбан, серенжем кIули гъабхбан бадали, сифте гьязур духьну ккунду. Баяр-шубарин чIалнахьна вуйи маракьлувал артухъ апIбан бадали, абйир-бабаринна мялимарин газатарихьна, журналарихьна, китабарихьна вуйи маракьлувал ади ккунду.
– Уву гьамус чIал уьбхбакан кIурава, хъа яв бализна шураз гьаз улупундарва? – гьамциб суал узуз тувнийи сар йиз багахьлуйи… Дурар аьхю шулайи вахт рягьтиб дайи, бицIидар хъади рякъяриъ учIвуз шлу вахтра дайи думу 1990-пи йисар. Ихь чIал апIрударра учу яшамиш шули айи йишваъ адайи. Йиз баяр-шубар урхури гъахьи мектебра вари шартIар айиб вуйи: дарсарин кьяляхъ спортдин секцйир, жюрбежюр кружкйир шуйи, дурар хулаз кьандитIан гъюрдайи.
Саб ражари йиз риш 2 вазлизди гъулаъ гъитнийза. Му вахтнан арайиъ дугъу гизаф гафар гъудургънийи. Кьяляхъ гъюрурихь, йиз чвуччвун балина чав гьязур дапIнайи (чвуччвун бали 6-пи класс, йиз шуру 8-пи класс ккудукIнайи вахт вуйи), хъади-хъади ишлетмиш апIру урус чIалнан гафарна предложенйир табасаран чIалназ илтIикIну дидикIнайи тетрадь хьайи. Саб гафниинди, цIибди ихь чIалниинди гафар апIуз гъудубгънийи ва гьамусяаьтра дугъан вари кIваинра илми.
Ихь чIалнан гьялнакан кIури, гизаф баяр-шубарин урус чIалнахьнара вуйи маракьлувал адрувал дярябкъди гъубзрадар. Жигьиларин йигъ къайд апIру вахтна ихь республикайин правительствойин председатель Аьбдулмуслим Аьбдулмуслимов абйир-бабарихьна илтIикIну, баяр-шубарин урхбахьна вуйи маракьлувал артухъ апIуз чалишмиш духьну ккунибдикан гъапну.
Дугъан гафаринди, мектебариъ йивру аьхиримжи зенгнан кьяляхъ ихь республикайин гизаф баяр-шубари урхуб давам апIурадар, гизафдар, ляхин дабгну, лихуз хъюгъра, аьгъюваларихьна вуйи маракьлувал гъубзрадар.
Хъанара чIалнахьна хътакури, кIваин апIураза.
Ихь гьюкуматдин Президент В.Путиндин къарарниинди, машгьур шаир Р.Гьямзатов бабкан гъахьи йигъ, 8-пи сентябрь, Урусатдин милли чIаларин йигъси къайд апIбан къарар адабгъна.
Гьацира, ихь республикайин глава С.Меликовди чIалар уьрхбан ва артмиш апIбан бадали вуйи программа гьязур апIуб теклиф гъапIну. Думу программайиинди, Дагъустандиъ айидарихьанси, жара йишвариъ айидарихьанра чIал ахтармиш апIуз шлу китабар, цифрайин материалар, приложенйир, бицIидарин багъариъ ва ккергъбан классариъ айи баяр-шубариз образование тувруган, милли чIалар ишлетмиш апIуз ихтияр тувру къарар адабгъна.
Йиз фикриан, ихь гъулариъ айи бицIидарин багъариъ, ихтияр тувайизра, ихь чIалнан алфавит дубгъури, гьисаб апIуз улупури, чIал ишлетмиш апIури гъахьнийиш, тербиячйириз манигъвал апIрудар хьидайи.
Гьамус ихтияр тувна. Дигиш’валариз, ужудар натижйириз ккилигидихьа…
