Гюлягьмад Маллялиев
Латин халкьдин яркьуди машгьур вуйи айтуйиъ «Ислягь уьмур ккундуш, дявдихьна гьязур йихь!» дупна. Советарин Союздин регьбрар му гьякьнан якьинвалиъ гъавриъ ади гъахьну, гьаддиз Ватандаш дявдин вахтари кьабул гъапIу ВЦИК-дин декретдиз асас вуди, жигьиларихъди дявдин гьязурлугвалар гъахуз хъюгънийи – 16-17 йисарин яшар духьнайи живанар кьушмарин дахилназ гьаъри ва душваъ дурариз лазим вуйи аьгъювалар туври гъахьну. Хъа 1930-пи йисари 18-19 йис дубхьнайи жигьилар кьюб вазлин арайиъ урхбан сборариз гьауз хъюгънийи. СССР-ин мектебариъ эвелимжи ва призывдин улихьна вуйи дявдин гьязурлугвал 1939-пи йисан урхбан программайиъ тIапIнийи. ЦIийи дарсназ «Эвелимжи дявдин гьязурлугвал» (НВП) ччвур тувнийи, думу 5-7 классдиъ кивуйи, хъа 8-пи классдилан 10-пи классдизкьан урхурайидарихъди призывдин улихьна вуйи гьязурлугвалар гъахури гъахьну.
1962-пи йисан му дарс мектебдин программйириан адабгънийи, фицики СССР-ин Яракьлу кьувватарин кьадар цIиб апIуз хъюгънийи. Хъа 1968-пи йисан уьлкейин мектебариъ НВП-йин дарсар кивувал цIийикIултIан башламиш гъапIнийи. Дурариз программайиъ 140 сяаьт улупнайи. НВП-йин дарсар дявдин иштиракчйири, кадровой военный гъуллугъчйири кивуйи ва дурари урхурайидариз чапхунчийиз дурум тувуз улупуйи – саб йишв’инди гизаф махлукьат гъирмиш апIру яркьдихьан жвув уьрхюз, военный жергейиъди гъягъюз, цIа йивру яракь ишлетмиш апIуз улупуйи, инженервалин ва сабпи медицинайин кюмек тувбан ва хайлин жара цирклариан аьгъювалар тувуйи. Урхурайидарин му дарснаъ варитIан ккуни ляхин – вахтназ автомат дабгъуб ва цIийикIултIан уч апIуб вуйи. Хъа хьадну жигьилар, дарснаан зачет гъадабгъбан бадали, варисоюздин дявдинна ватанпервервалин «Зарница» тамашийиъ иштирак шуйи, йицIубпи класс ккудубкIган урхурайидар кьушмин частариз сборариз гъахуйи.
1990-пи йисан, Советарин Союздихьан гъубзу ирс кьиматсуз апIрударин гату ригъухь хьайи вахтна, НВП предмет мектебдин программйириан адабгънийи. Гьамдиинди уьлкейин кIулиъ айидариз западдин «партнерариз» чпин ислягь ниятар улупуз ва США-йи мялум дапIнайи дявдиз къаршу вуйи кампанияйик (думу хъасин ихь уьлкейиз гъапIу аьхю кучIал гъабхьну) ктикьуз ккундийи. Му предметдин ерина 1998-пи йисан «Уьмрин хатIасузвалин асулар» (ОБЖ) предмет кивуз хъюгънийи. Амма дарснан эгьемият аьхюб дайи – му предмет «гъюлягъ» гъипнийи, жара гафариинди думу кивуб дарсар гьуркIри адру мялимариз ясан физкультурайинна зегьметнан мялимариз табшурмиш апIуйи. Натижайиъ мектебдиан баяр-шубар хатIалу дюшюшариъ кьабул дапIну ккуни уьлчмйирикан, читин агьвалатнаъ жвув духну ккуни къайдйирикан саб жюрейинра хабар адарди удучIвуйи.
Урусатдин кьушмари Украинайин ругариин хусуси метлеб айи дявдин операция кIули гъабхуз хъюгъю вахтна жямяаьтлугъдин арайиъ, хъасин Госдумайиъ мектебдиз НВП предмет кьяляхъ хувалин фикрар яркьуди ерхьуз хъюгънийи. Себебарикан улхуруш, военный гъуллугънакан жямяаьтлугъдин арайиъ хайлин дюз дару фикрар артухъ шулайивал, хъа асасуб – СВО-йин вахтна гизаф инсанар, иллагьки бегьем дар мобилизацияйин дахилнаъди дина гъушу ватандаш пишйирин сагьибар таниш дару дявдин аьгьвалатнаъ чашмиш шулайивал, ясана дурари женгарин вахтнаъ дурус дару гьяракатар апIувал, командирарин буйругъар, гафар дарпиди тамам апIбан ерина дурар гьял апIувал ва гь.ж. вуйи.
2023-пи йисан 1-пи сентябриъ му предмет саб лигбахъди бязи мектебариътIан киври гъахьундар. Хъа якьинди му «цIийи» йирси предметди чан йишв мектебарин программйириъ анжагъ 2023-2024-пи урхбан йисан гъибисну. Му предметдин дахилнаъди заан классариъ урхурайидариз чпи чарасуз аьгьвалатариъ – цIа кабхънайиган, табиаьтдин завалар духьнайиган вая дявдин вахтна – жвув фици духну ккундуш улупиди. Дидланра савайи, баяр-шубари яракьдихъди лихуз дубгъиди, дурари Урусатдин армияйин гъурулушдикан, кьушмарин жюрйирикан, уьлкейин оборонайикан аьгъювалар гъадагъиди.
Уьлкейин хатIасузвал мюгькам апIбан рякъюъ кьабул апIру уьлчмйирикан гьисаб апIуз шулу 16-пи сентябри Владимир Путиндин Урусатдин Яракьлу кьувватарин кьадар за апIбан гьякьнаан вуйи указра. Дидиз асас вуди, уьлкейин Яракьлу кьувватарин дахилнаъ айи касарин кьадар 2 миллионна 389 агъзур касдиина за апIиди, гьадрарикан 1,5 миллиондиина – эскрарин кьадар, яна гьамусяаьт айибтIан 180 агъзур эскер артухъ. Президентдин указ 2024-пи йисан 1-пи декабрихъан гьяракатнаъ убчIвди. Ва думуган Урусатдин армия, Индияйин (1,4 млн), США-йин (1,35 млн) ва КНДР-ин (1,35 млн) яракьлу кьувватар кьяляхъ гъитну, кьадар жигьатнаан дюн’яйиъ кьюбпи йишв’ина удубчIвиди. Сабпи йишв мюгькамди Китайдин армияйи дибисна – дидин дахилнаъ 2 миллионна 350 агъзур эскри гъуллугъ апIура.
Яракьлу кьувватарин сан-гьисаб артухъ апIбан себебра, НВП-йин дарсар мектебдин программйири тIаъбан себебра саб ву – гъи ихь аьхю уьлкейиз НАТО-йин ва США-йин терефнаан аьхю къурху арайиз дуфна, гьаддиз катI’и уьлчмйир кьабул апIуб чарасуз лазим дубхьна.
Дагъустандин кIулиъ айидарра му аьгьвалатнан гъавриъ а. Гьаци вуйивалин шагьидвал 17-пи сентябриъ ДГТУ-йиъ гъабхьи серенжемди апIура. Мушваъ республикайиъ сабпи Дявдинна урхбан центр ачмиш гъапIну. Душваъ вуздиъ очно жюрейиинди урхурайи студентари сержантар ва аьдати эскрар гьязур апIбан программайиинди аьгъювалар гъадагъиди. Курсантари военный жергейиъ гъягъювалин, уьмуми кьушмарин ва яракьарин жюрбежюр жюрйирин гьякьнаан аьгъювалар, думу яракьар ишлетмиш апIуз ва дурариз хъайивал апIуз дубгъиди. Дидланра савайи, курсантариз аьлакьайин, дявдин топографияйин, дявдинна инженервалин цирклариан аьгъювалар тувди.
Му курсариз 100 кас кьабул апIбанди ву. Дарсар 2025-пи йисан 1-пи феврали ккергъди. Республикайин кIул Сергей Меликовди гъапиганси, Дявдинна урхбан центр ачмиш апIувал деврин тIалаб ву, ва му центриъ гъадагъу аьгъювалари дагъустандин жигьилариз ватандаш уьмрин жанлу тереф бисуз, ватандаш пишейихъди сабси, деврин дявдинна учетдин пише гъадабгъуз ва варитIан асасуб – Ватандиз лайикьлуди гъуллугъ апIуз кюмек тувди.
Натижа йивури, пуз ккундузузки, гъи багъри уьлкейин хатIасузвал вари терефарихъанди мюгькам апIру вахт дуфна. Вижнасузди гъузиш, ухьу уьлкейихъра, ислягь гележгдихъра мягьрум хьуз мумкин ву.
