Зубайдат Шябанова

Чамалинар, вая чамалал халкь Кафари Кавказдин аьтрафариин яшамиш шула. Дурар андийин халкьарин дестейин гьисабнаъ айидар ву. 20-пи аьсрин эвелариъ СССР-иъ чамалал халкьдин вакилар 3438 кас, хъа 1967-пи йисан 4000 кас айи. 2010-пи йисан уьлкейиъ агьалйирин перепись гъябгъюрайган, чпи му миллетдин вакилар вуйиваликан анжагъ 24 касдитIан гъапундайи.

 

Хъа дюзди кIуруш, Дагъустандин ЦIумада райондиъ гъийин йигъан чамалинарин швнуб-саб гъул а. Думу халкьдин вакилар гъунши Чечен республикайиъра яшамиш шула.

Гьарсаб хал – «хяларин»

ЦIумада райондин Асккан Гаквари гъулан кючйир гъубшу аьсрин бицIи гъвандин хуларилан илтIикIури, дагъдизди гъягъюра. Гьацдар кючйирикан сабдиъ айи булагъдиккна кьял’ин гварар алди, 100 йис улихьнаси гьамусра, дишагьлийир гъюра. Варидарин хулаз гъи шид дубхнашра, булагъдин шид чIивиб ва ицциб ву.
Саб хулан икриъ дишагьлийир сатIиди деъна. Саспидари марччлин хьайир тIубу апIури, мурсул хъибтуз гьязур апIура, тмундари гьяжибугъда ктабхьура. Гьяжибугъдайин рузи дурари 18-пи аьсриъ тикмиш гъапIу рягъниккна гъабхуру. Сар бабу гъуту никк айи гвар дабкьура. КIаму ктабхъайиз гвар саб сяаьтна гьацI вахтна дадабкьну ккунду.
Сар-сариз кюмекназ гъюру аьдатназ табасаранари «мил» кIуру, хъа чамалинари – «гвай». Гъулаъ сар касди аьхю ляхин ккебгъри гъабхьиш, мисалназ хал дивуз, расвалин ляхнар гъахуз вая аьхю кьадар хураг гьязур апIуз ва гьацира жарадар, дугъаз кюмекназ гъуншйир, багахьлуйир гъюру. Мушваъ гьарсар касди гъуншдиз ва мирасариз кюмек апIуз учв буржлу вуйибси гьисс апIуру. Му гъулазди саб жюрейин инфрастуктура адаршра, аьхиримжи йисари гъюрайи туристарин кьадар артухъ шула. Мушваъ гьарсаб хал хяларин хал ву. Фунуб вушра хулаъ хялар кьабул апIуру. Гъуландар, асас вуди яш дубхьнайидар, чиб-чпихъди чамал чIалниинди улхуру.

Шубур гъардаш ва гъатху машин

Асккан Гаквари гъулхьан кьюб километр манзилнаъ сабсана чамалал миллетдин гъул хьа. Думу Заан Гаквари ву. Му гъулаз туристар ва хялар шубред чвйирихъди – Нухбег, Гьюсейн ва Аьлиаьсгьаб Хайбулаеварихъди – таниш апIуз хъади гъюри шулу. Дурар ерли игитар гьисаб ву ва гъуландари дурариинди дамагъ апIура. Шубрид чвйирра бицIивахтнаанмина ДЦП уьзур кайидар ву. Амма сар касдин ушвнианра дурар инвалидар ву кIури удубчIвудар. Аьксина, шлин хулаъ фу рас дапIну ккундуш, чвйирикан кюмек ккун апIури, гъуландар дурарихьна илтIикIуру. Гъардшари утдилан гъадабгъну, машинариина, телефонариина вари рас апIуру, гаркIлар ктауру ва сваркйирин ляхнар гъахуру. Гьюсейн Хайбулаевди жюрбежюр рукьарин, машинарин алатарикан ктапIу гъатху ва уьру рангарин машин Заан Гаквари гъулан асас лишан духьна. Гъуландари кIурайиганси, дюн’яйиъ мициб машин сарун саб йишваъра адар.

Чамалинар дарш аварар?

ЦIумада райондин меркез Агвали гъулаз рукьайиз вари рякъ вуйибси мишмишин гьарар хьа. Мишмишар му йишварин девлетарикан саб ву. Чамалинарин чIалниинди «чама» гъеебццу мишмиш ву. Гьаци дегьзаманайин чамалал халкьди кьюрдуз йимишар ерццру аьмлар ва къайдйир гъудургъну, ва му ляхин думу халкьдин аьдатарикан саб гъабхьну. Миллетдин мелзниин али нагъларикан сабдиъ дупнайиганси, чамалал халкьдин ччвурра «чама» гафнакан арайиз дуфна. Жара нагълиъ кюгьне вахтари му жилариина шубур чве гъафиваликан кIура. Дурари Андийин Койсу нирин гъирагъарихъ шубуб аьхю гъул тикмиш гъапIну. Дурарикан гъи ЦIумада райондиъ айи чамали, багвали ва тинди халкьар гъахьну. Му халкьари гьарури чан милли чIал апIура, хъа чиб-чпин гъавриъ ахъуз авар, ясана урус чIал’ина улдучIвури шулу. Хъа гьякьлуди чамалал халкь фици ва фила арайиз гъафиб вуш, мялум дар. Бязидари Грузияйиан, тмундари – Албанияйиан гъафидар ву, кIура. ЦIумада райондиъ 1939-пи йисхъанмина перепись гъябгъюрайган, бицIи халкьарин вакилари миллет улупру цIарнаъ хайлиндари авар халкьдин вакил вуйиб улупури гъахьну. Хъа 2010-пи йисандин переписдиъ думу халкьдин вакилар 24 кастIан адрувализ дилигну, думу миллет Урусатдиъ варитIан бицIибси гьисаб дапIна.

8 агъзур гаф

Гъи чамалал халкьдин вакилар авар миллетдин жара халкьарикан чпин хусуси чIал айивалиинди тафавутлу шула. Амма дид’инди анжагъ гъулариътIан улхури амдар. Гъуларин мектебариъ авар чIал кивра. 1999-пи йисан Дагъустандиъ чамалал халкьдин сабпи словарь чапдиан адабгъну. Дурариз чпин хусуси бикIуб адар. Гьаддиз му словарь чамалал халкьдиз ядигрик гьисаб ву. Дидиъ 8 агъзур гаф тувна.

Чирагъар ва йитим гъахьи хулар

Чамала халкьдиз чпин хусуси музей а. Думу ЦIумада райондин цIибдитIан адру миллетарин культура ва ирс уьбхюри, 1994-пи йисан Агвали гъулан гимназияйиъ абццну. Душваъ агъзурихьна экспонатар уч дапIна. Магьа йишвну мистаъ акв апIури гъахьи гъвандин чирагъар. Му гъван утIукну, гьадушваъ малин дагъ гъапIу хюлин ччим убзну, думу ччимдиъ хьа ивну, цIа кипуйи. Гьаци йишвну мистариъ акв шуйи. Чирагъдин гъвалахъ 18-пи аьсриъ гъидкьикан гъидирху ликариин алахьрудар дивна. Гьарсаб экспонат аьхю тарих айиб ву. Гьадму саб вахтна гъуландари кюгьне вахтарин алатарин багьалувал аьгъдрувалиан, хайлин шей’ар гатIахьну, хайлиндар 1990-пи йисари пулсузди пай гъапIну.
Райондиъ гъюблан-гъюбаз эйсйир удучIвну душну, дирчнайи ичIи хулар артухъ шула. Асккан Гаквари гъулаъ йитим гъахьи бицIи гъулариз бахш вуди ядигар тикмиш дапIна. Думу ядигар Москва шагьриъ яшамиш шулайи жямяаьтлугъ кас, духтир-травмотолог Мягьямед Аьбдулгьябировдин жягьтлувалиинди дивуб ву. КIару мармардашдин тахтайиик ккадахьу 100-тIан артухъ дагълу бицIи гъуларин ччвурар ка. Думу ччвурар чамали, авар, урус ва инглис чIалариинди дидикIна.

Дин ва аьдатар

Чамалинар – мусурмнар-суннитар ву. Дурар аьдат вуйиганси нежбервалиин ва мал-къара уьбхбиин машгъул ву. ХутIлариъ дяхин, мух, гьяжибугъда убзури гъахьну. Гьацира багъбанчивал, тIумутIчивал артмиш апIбиин ва арфар уьрхбиин машгъул вуйи. Дишагьлийири юртар, бархлар урхуйи, йифрин ва гакIвлин гъаб-гъажагъ апIуйи.

Палат

Кавказдин жара халкьарик тевган, чамалал халкьдин палат тафавутлуб вуйи. Дишагьлийири кIару ккуртар, ургмар, кIулихъ чухта ва кIару лакач хъахьуйи. Жилари чуха, бешмет, ургам вая япунжи, хъа кIул’ин конусдиз ухшар ади дибирхнайи марччлин пIапIах алабхьуйи.

Хулар

Чамалал халкьдин гьарсаб гъул гюзчивал гъабхру чIвурдари кьялаъ тIапIнайи. Аьдат вуйиганси, саб гъулаъ 12-15 мягьла айи. Гьарсаб мягьлайиъ чан мист, хъа гъулан кьялаъ жвуми йигъандин аьхю мист айи. Гъулан аьхюрди тухмариан варитIан гьюрматлу кас ктагъури гъахьну.
Хулар саб, кьюб вая шубуб мертеба ади тикмиш апIуйи.

Хураг

Чамалал халкьдин милли хурагарикан саб йикк ва шарш хъайи хинкIар ву. Хъа му хурагнакан хъайи-хъайибси бикIбан бадали, дурарихьна хялижвди душну ккунду.

Макьала интернетдин материаларин бинайиин дюзмиш дапIна.